Xuôi dòng Ba Chẽ: Những khám phá ấn tượng

Sông Ba Chẽ là con sông lớn của tỉnh bắt nguồn từ các khu rừng nguyên sinh huyện Hoành Bồ và cả huyện Đình Lập của tỉnh bạn Lạng Sơn. Dòng sông uốn quanh suốt chiều dài của huyện với hơn 80km theo hướng Tây Bắc - Đông Nam rồi đổ ra biển. Sông Ba Chẽ giống như linh hồn của người dân Ba Chẽ, suốt bao thế kỷ, họ bám theo dòng sông phát triển đời sống kinh tế, rồi đánh giặc giữ nước. Ngày nay, sông Ba Chẽ càng được mở mang hơn với Dự án Khu kinh tế tổng hợp Ba Chẽ và hứa hẹn nhiều tiềm năng du lịch.

Nhiều con suối trong Khu bảo tồn thiên nhiên Đồng Sơn - Kỳ Thượng đã góp phần tạo ra sông Ba Chẽ.

Ở nơi đầu nguồn

Trong lần đi tìm về đầu nguồn con sông Ba Chẽ, tôi may mắn được tham gia chuyến khảo sát rừng của các cán bộ kiểm lâm Khu bảo tồn thiên nhiên Đồng Sơn - Kỳ Thượng. Để chuẩn bị cho chuyến đi, tôi chuẩn bị quần bó, giày thể thao, vậy mà đồng chí Ngô Quang Tuân, Giám đốc Khu bảo tồn vẫn khuyên tôi nên thay đôi giày bằng đôi dép rọ kiểm lâm. Anh bảo: “Vào rừng chỉ có đi dép rọ là hợp lý nhất, vì lội suối không sợ ướt, dép lại bám đường, nhỡ bước vào đá trơn cũng không sợ ngã”.

Chúng tôi vượt qua những cánh rừng tre, rồi lại lội qua hàng chục con suối có những tảng đá phủ đầy rong rêu ngàn năm ngâm mình dưới nước. Nước suối róc rách trong veo tưởng như không bao giờ cạn. Mặc dù thời tiết đang oi bức nhưng khi đi đến ngọn thác Khe Rìa, cao khoảng 50m chúng tôi thấy lành lạnh “sởn da gà”. Nguồn nước trên thác Khe Rìa đổ xuống tạo thành hồ nước rộng trong xanh. Hai bên thác là vách đá rêu phong đua ra những cụm hoa rừng khác nhau, đan xen với những thân cây lớn đứng uy nghi giống như bức tranh thiên nhiên hùng vĩ. Ở nơi này, cây cối như thoả sức khoe vẻ đẹp tự nhiên của mình. Mọi thành viên trong đoàn đưa ánh mắt đầy ngưỡng mộ để nhìn ngắm những chùm phong lan khổng lồ đu đưa trên những tán cây. Ở đó có cả những loài cây kỳ lạ, mà chúng tôi chẳng nhìn thấy ở nơi nào khác ngoài Khu bảo tồn. Còn Giám đốc Khu bảo tồn Ngô Quang Tuân, dù đã đi vào thác Khe Rìa vài chục lần, nhưng vẫn không ngớt lời khen ngợi: “Giá như du lịch được đầu tư vào đây thì thật tuyệt. Khí hậu ở đây quanh năm mát mẻ, không khác gì ở Sa Pa hay Tam Đảo”.

Nguồn nước vô tận của thác đã tạo nên sự kỳ diệu của thiên nhiên, lại là sức sống quanh năm của những con suối quanh co vô tư chảy nuôi sống các cánh rừng. Từ hàng trăm con suối nhỏ ấy đã hình thành nên sông Ba Chẽ, giống như những sợi chỉ nhỏ dệt lên tấm vải lớn.

Nghề khai thác tre nứa bên sông Ba Chẽ tồn tại từ hàng trăm năm nay.

Chuyện của người vượt sông Ba Chẽ

Từ xã Đồng Sơn (huyện Hoành Bồ) chúng tôi đi xuyên rừng sang Lương Mông là xã cuối cùng của huyện Ba Chẽ, nhưng lại là xã đầu nguồn con sông mang tên huyện. Lương Mông không có nhiều thuận lợi trong phát triển kinh tế, nhưng lại là xã đầu tiên của huyện hoàn thành tiêu chí hộ nghèo trong chương trình xây dựng nông thôn mới. Hiện Lương Mông chỉ còn 4,7% hộ nghèo. Anh cán bộ xã Lương Mông dẫn chúng tôi đến thăm nhà ông Bàn Cúc Hương, ở thôn Khe Giấy là thôn đầu tiên nằm bên dòng sông. Ông Hương đã 70 tuổi, nhưng cũng chừng ấy năm ông sống ở đầu nguồn con sông lớn này. Nghe tôi hỏi về những kỷ niệm với dòng sông, ông bảo: “Vì phải đi bằng những phương tiện thô sơ, nên với những người như tôi có rất nhiều kỷ niệm khó quên với dòng sông này”. Trầm ngâm, dõi mắt ra phía dòng sông, ông chậm rãi kể: “Khi Tỉnh lộ 330 (tuyến đường nối liền thị trấn Ba Chẽ với Lương Mông) chưa được mở, sông Ba Chẽ chính là huyết mạch giao thông của người dân các xã trong huyện đi giao thương buôn bán. Việc đi lại thường chỉ diễn ra vào mùa mưa. Người dân thượng nguồn thường rong ruổi xuôi dòng trên những chiếc thuyền độc mộc. Còn các lái buôn thì đóng mảng mang theo rất nhiều tre nứa, lá, rễ cây thuốc để bán rồi họ lại mua về dầu hoả, nước mắm, quần áo v.v.. Một chuyến đến thị trấn Ba Chẽ ngày nay, cả đi lẫn về có khi phải mất hàng tuần”.

Phong lan ở khu vực đầu nguồn sông Ba Chẽ.

Từ Lương Mông chảy về thị trấn, lòng sông cao hơn. Có những chỗ trơ lên những mỏm đá đầy hình thù kỳ dị. Về mùa mưa, nước chảy mạnh tạo thành những thác ghềnh, đôi khi trở thành nỗi khiếp sợ cho những ai đã một lần xuôi dòng Ba Chẽ. Nhiều nơi trên sông đã trở thành tên gọi như thác Trúc (xã Thanh Sơn), thác Khe Lạnh, thác Khe Ngại (xã Nam Sơn), thác Đá Vuông, thác Sông Công (xã Đồn Đạc), thác Khe Ốn, thác Khe Lào (xã Thanh Lâm), trong số đó thác Trúc tạo nhiều ấn tượng hơn cả. Ông Hương lim dim đôi mắt kể cho chúng tôi nghe về những chuyến vượt thác Trúc. Ông bảo: “Bây giờ trên giấy tờ người ta đều viết là thác “Trúc”, nhưng ngày xưa chúng tôi gọi là thác “Chúc”. Vì mỗi lần thuyền, mảng qua đây đều phải chúc mũi hẳn xuống nước mới vượt qua được. Cái tên đó toát lên sự nguy hiểm của những người khi vượt thác Trúc”. Trước đây, ông Hương thường đi theo các lái buôn tre nứa về thị trấn huyện, rồi từ đây họ thuê thuyền lớn kéo bè tre qua Cửa Cái (khu vực cầu Ba Chẽ ngày nay) rồi mới xuôi dòng đến tận các xã của huyện Vân Đồn, Cô Tô để bán. Điều nhớ nhất của ông Hương mỗi khi qua thác Trúc là mọi người trên bè buộc phải ngồi xổm, 2 tay bám vào 2 cây tre buộc chắc ở mảng. Chiếc mảng ngược đầu lên rồi lại chúc đầu xuống ngập hẳn dưới nước. Khi qua được thác, bè tre lại tự nổi lên, người thì ướt như chuột lột. Đi ngược dòng thác còn khó khăn hơn, các thuyền phải chờ nhau khoảng 3-4 chiếc mới dám vượt thác. Thường người yếu phải lên bờ men theo bìa rừng, chỉ có người khoẻ mạnh ngồi trên thuyền lần lượt chèo từng chiếc thuyền ngược dòng cho đến khi tất cả cùng vượt thác mới tiếp tục cuộc hành trình. Từ năm 1976, đường 330 được mở nối liền từ Lương Mông đến thị trấn Ba Chẽ, chẳng còn ai đi mảng hay thuyền độc mộc xuôi dòng sông nữa. Vì nguy hiểm và mùa nước cạn không đi được, nhưng nghề khai thác tre nứa bên sông vẫn còn, nó như một nghề cứu cánh cho nhiều hộ dân sống bên dòng sông. Ở khu vực này, sông Ba Chẽ góp phần lớn vào sự điều hoà khí hậu mát lành, tạo độ ẩm cho đất nuôi sống các rừng keo và cả các khu rừng tre nứa bên sông, làm nên những cái tên đặc sản của địa phương như mía Đồn Đạc, đậu lạc Thanh Lâm, sa nhân Lương Mông, quýt bưởi Đạp Thanh, ba kích Minh Cầm…

Công Thành

(Còn nữa)

>> Kỳ 2: Tiềm năng vô tận của dòng sông