Người cả đời gìn giữ "kho báu" của Di sản

Đến Khu tái định cư làng chài thuộc tổ 61, khu 8, phường Hà Phong, TP Hạ Long, hỏi nhà bà Nguyễn Thị Đức, thì ai cũng biết. Bà là người am hiểu về nghệ thuật ca hát truyền thống của ngư dân trên Vịnh Hạ Long, được nhiều người mệnh danh là "nghệ nhân của làng chài". Dù đã 81 tuổi, vừa qua cơn bạo bệnh nhưng nhắc tới nghệ thuật hát truyền thống của ngư dân, đặc biệt là hát giao duyên trên Vịnh Hạ Long, bà Đức vui vẻ, hào hứng, như sống lại những ngày tháng còn trẻ.

Bà Nguyễn Thị Đức giới thiệu về nét đẹp của nghệ thuật hát giao duyên của ngư dân trên Vịnh Hạ Long.

Bà Đức được sinh ra và lớn lên ở làng chài Cửa Vạn. Bố bà vì giỏi hát mà se duyên cùng mẹ bà, cô gái Minh Châu (Vân Đồn) hát hay trong một lần thi hát đối. Bà Đức vốn thông minh, có trí nhớ tốt, lại được thừa hưởng giọng hát trong sáng, mượt mà của mẹ và kho tàng phong phú các bài hát từ cha, vì thế từ nhỏ bà đã say mê hát giao duyên.

Bà sớm được tiếp xúc với hát giao duyên và nhanh chóng nhớ lời, thuộc nhiều bài hát. Cho tới năm 16 tuổi, bà Đức đã thuộc làu và nhớ hết các làn điệu, câu hát giao duyên. Nhờ đó, vốn hát giao duyên của bà đã có hàng chục, hàng trăm bài các thể loại, từ hát đánh hà, hát dựng nhà, hát thả câu... tới các lối hát trêu, ghẹo. Bà còn chăm chỉ tiếp thu từ cha mẹ nhiều câu hát, làn điệu mới, lạ ít người biết. Những câu hát, ý tứ thâm sâu, khó hiểu bà được mẹ, cha, những "bậc thầy" môn nghệ thuật này giảng giải thấu đáo. Dần dần hát giao duyên đã trở thành một phần cuộc sống, "món ăn tinh thần" không thể thiếu của bà cũng như bạn bè cùng trang lứa và ngư dân Cửa Vạn. Lúc vui, lúc buồn, đi làm biển, đánh cá, thả câu cũng đều có thể cất tiếng hát... Những câu hát đã trở thành "người bạn" không thể thiếu với mỗi ngư dân.

"Thuộc tới mức tôi có thể bật ra là hát, theo bối cảnh, theo cảm xúc vui buồn là có thể hát đối lại ngay những câu trêu đùa của trai làng, thậm chí tham gia thi hát đối, cao hơn là hát đấu với trai làng ở mạn miền Đông hoặc mạn Hải Phòng sang. Có một kỷ niệm nhớ mãi là tôi đã cùng hát thi, hát đấu với thanh niên làng Phả (Thủy Nguyên, Hải Phòng) vốn nổi tiếng về hát giao duyên, hát suốt từ đêm tới sáng hôm sau... Cuối cùng cánh trai làng Phả phải chịu thua, phục tài chúng tôi" - bà Đức kể.

Bà còn nhiệt tình chỉ dậy bạn bè đồng lứa những làn điệu hát giao duyên, hướng dẫn chỉnh sửa lời hát đối cho đúng, những lời hát mới... Buồn khi thấy lớp trẻ không còn mặn mà với văn hóa truyền thống, không biết, không thích hát giao duyên, bà cùng anh trai mình là nghệ nhân Nguyễn Văn Hưu tích cực truyền dạy cho lớp trẻ. Để các em dễ tiếp thu, bà Đức, ông Hưu chọn lựa các làn điệu dễ, phù hợp với giới trẻ... Nhờ đó, không ít trong số các em đã thành thục, có thể hát biểu diễn cho du khách nghe trên Vịnh Hạ Long.

Biểu diễn hát giao duyên do con em làng chài Cửa Vạn thực hiện ở Trung tâm Văn hóa nổi Cửa Vạn.

Lo ngại nghệ thuật hát giao duyên sẽ mai một, thất truyền, bà còn hỗ trợ nghệ nhân Nguyễn Văn Hưu sưu tầm, viết lại những câu hát giao duyên thành quyển sách để truyền dạy cho thế hệ sau. Bà còn nhiệt tình tham gia các chương trình tiếp đón các chuyên gia giới thiệu, tuyên truyền về nghệ thuật hát giao duyên truyền thống của Sở Văn hóa - Thể thao, Ban Quản lý Vịnh Hạ Long và trên các phương tiện thông tin đại chúng. Câu chuyện càng thêm phần thú vị khi người nhà, người quen của bà định cư ở Canada, Thái Lan kể: Người ta đã trưng bày ảnh, giới thiệu kèm các video clip sinh động về bà Đức cho du khách tham quan. Vì thế mà nhiều du khách quốc tế, nhiều nhà nghiên cứu nhất quyết phải đến Vịnh Hạ Long để trò chuyện và nghe bà hát. Nhiều đoàn làm phim đã về nơi bà ở để phỏng vấn, mời bà hát làm phim tư liệu...

Đó cũng là niềm động viên nho nhỏ với bà. Không chỉ hát giao duyên, bà còn là "từ điển sống" về những làn điệu hát truyền thống của ngư dân. "Suy nghĩ của thanh niên thời nay đã khác. Việc thay đổi môi trường sống, công việc không còn gắn bó với sông nước khiến việc duy trì, truyền dạy cho thế hệ trẻ cũng khó khăn. Chúng tôi muốn góp một phần nhỏ bé để gìn giữ nét đẹp văn hóa này" - bà Đức trăn trở.

Hà Phong