Xuân về trên bản người Dao

Cứ đến đầu tháng Chạp hằng năm, khi mùa màng đã thu hoạch xong, mọi công việc trong năm đã tạm ổn cũng là lúc những cây đào phai trên các sườn đồi bắt đầu bung những nụ hồng đầu tiên thì người Dao Thanh Phán ở xã Tân Dân, huyện Hoành Bồ lại háo hức đón “Tết làng cuối năm”. Đây là dịp để các gia đình quây quần tạ ơn tổ tiên và là phong tục thể hiện tinh thần đoàn kết cộng đồng. 

Người dân góp lễ vật đến nhà mo làng ăn Tết.

Nhận lời mời của ông Triệu Tài Cao, thôn Bằng Anh, xã Tân Dân, chúng tôi đến thăm gia đình ông vào một ngày đầu tháng Chạp. Theo phong tục của người Dao xã Tân Dân, mo làng là một chức trọng được đồng bào suy tôn và làm theo nhiệm kỳ 3 năm. Ông Triệu Tài Cao làm mo làng đã 13 năm thì cũng từng ấy năm Tết làng được tổ chức tại nhà ông. Ông Lý Tài Thông, thôn Bằng Anh, xã Tân Dân, cho biết: “Ông Cao là người có uy tín, gia đình đoàn kết, con cháu lại ngoan nên bà con chúng tôi vẫn tín nhiệm bầu ông làm mo làng”.

Trong ngày Tết làng, đại diện 700 hộ dân ở 7 thôn: Bằng Anh, Khe Mực, Tân Lập, Đồng Mùng, Khe Đồng, Khe Cát, Hang Trăn trên địa bàn xã Tân Dân đã tập trung tại nhà của mo làng Triệu Tài Cao để ăn Tết. 7 giờ sáng, nhà ông Cao rộn rã tiếng cười nói, từng tốp người già, thanh niên, chị em phụ nữ và cả đám trẻ nhỏ theo bố mẹ mang lễ vật đến nhà ông Cao ăn Tết làng cuối năm. Lễ không quy định là bao nhiêu, nhưng ai cũng thành tâm đóng góp. Người thì mang con gà, người cân gạo nếp, người chai rượu nương hay là chục trứng đến góp vui với Tết làng. Ngoài lễ vật tùy tâm đóng góp, mỗi gia đình còn đóng thêm khoảng 20.000 đồng để mua lợn cúng. Đến nhà ông Cao khi trời vừa sáng, chị Bàn Thị Loan, thôn Khe Cát, xã Tân Dân, phấn khởi nói: “Hôm nay mình dậy sớm hơn mọi khi, thả trâu lên đồi xong là về đi việc làng. Năm nào nhà mình cũng đi. Phong tục của đồng bào mình là như vậy, không bỏ được. Đi việc làng gặp nhiều người vui lắm”.

Làm tiền âm cúng Tết làng.

Qua tìm hiểu, chúng tôi được biết thêm, theo phong tục của người DaoThanh Phán ở xã Tân Dân, trong một năm có 4 cái Tết làng, ứng với 4 mùa xuân - hạ - thu - đông. Đó là Tết đầu năm được tổ chức vào ngày 3/3 Âm lịch, Tết mùa hạ được tổ chức vào ngày 6/6 Âm lịch, Tết mùa thu tổ chức vào ngày 2/8 Âm lịch và Tết cuối năm do mo làng chọn một ngày tốt làm vào đầu tháng Chạp. Người Dao Thanh Phán xã Tân Dân nếu không bận công chuyện đột xuất thì không thể không về nhà mo làng ăn Tết. Đặc biệt là Tết cuối năm, bởi đây chính là dịp để cả làng cùng tập trung nhau lại, bày tỏ sự biết ơn đối với tổ tiên, thần thánh.

Lễ vật tạ ơn tổ tiên ngoài lợn, gà, rượu, bánh dày thì nhất thiết phải có tiền âm. Tiền này được làm bằng giấy bản mỏng, thô ráp, nhìn như giấy dó vẽ tranh Đông Hồ. Để làm được tiền âm phải dùng dấu tiền và dấu ngựa đóng vào giấy. Mỗi gia đình trưởng họ có 1 bộ dấu in tiền. Mỗi tờ tiền có giá trị là 6, được buộc vào từng cuộn có giá trị khác nhau như 24, 36, 60, 120. Cứ 45 cuộn lại buộc thành 1 bọc lớn và phải cần 25 bọc để cúng Tết làng cuối năm. Ngoài ra còn chuẩn bị thêm nhiều cuộn tiền lẻ để thần linh, tổ tiên uống nước trên đường về ăn Tết với con cháu.

Nghi thức cúng Bàn Vương.

Khi lễ vật đã chuẩn bị xong, làng cử 3 thầy cúng, trong đó 1 thầy cúng Bàn Vương, 1 thầy cúng gia tiên và 1 thầy cúng thần linh ở miếu làng. Lễ vật cũng vì thế mà khác nhau. Mâm cúng Bàn Vương có nguyên 1 con lợn đã được mổ sạch, 1 hũ rượu, 6 cái bánh dày, 1 bát gạo. Mâm cúng thần linh và gia tiên của cả làng không có lợn mà chỉ có gà luộc, có thể ít hoặc nhiều, nhưng thường là số lẻ 7 hoặc 9 con, ngoài ra cũng có gạo, muối, rượu, bánh dầy. Còn tiền âm để chung vào 1 cái thúng bày trước mâm lễ vật. Thầy cúng sẽ đại diện cho làng mời Bàn Vương, thần linh và gia tiên về ăn Tết. Theo mo làng Triệu Tài Cao, Tết làng cuối năm là dịp để báo cáo với Bàn vương và tổ tiên về quá trình lao động, sản xuất trong một năm qua. Tạ ơn các thần linh đã bảo vệ, che chở và phù hộ cho cả làng được mạnh khỏe, trồng trọt tốt tươi, chăn nuôi phát triển. Đồng thời mời các cụ về ăn Tết với làng, với các nhà lớn và nhà chòi...

Xã Tân Dân hiện có 93% là đồng bào Dao Thanh Phán. Những phong tục, tập quán của đồng bào dân tộc nơi đây được bảo tồn và phát huy khá tốt. Nhiều hủ tục lạc hậu đã được bài trừ. Lễ cấp sắc, Tết làng được tổ chức gọn nhẹ, tiết kiệm thời gian và tiền bạc. Tết làng cuối năm trước đây được tổ chức trọn 1 ngày, nay được rút gọn từ sáng đến khoảng 13h nhưng vẫn đảm bảo được các tình tiết trong lễ cúng. Sau khi đốt tiền âm, mọi người cùng nhau ăn Tết bằng chính những thực phẩm mà gia đình mình mang đến đóng góp. Đây là dịp để mọi người tụ họp, thể hiện tình đoàn kết làng xóm và sẻ chia cùng nhau mọi điều trong cuộc sống.

Hồng Phương (Trung tâm TT-VH Hoành Bồ)