Từ đường thờ Tiên công các dòng họ: Nét riêng ở Quảng Yên

Trong hệ thống các di tích Tiên Công ở Quảng Yên, ngoài các miếu Tiên Công, đình làng thờ các vị Tiên Công còn có hệ thống từ đường các dòng họ mà thuỷ tổ là các Tiên Công được con cháu trong dòng họ thờ cúng theo tục thờ gia tiên. Với những giá trị về lịch sử, văn hoá, đến nay 23 nhà thờ họ này đã được nhà nước xếp hạng là di tích lịch sử - văn hoá cấp quốc gia. Đây là nét riêng rất độc đáo trong hệ thống các di tích không chỉ của Quảng Yên, Quảng Ninh mà còn với cả nước nói chung.

Vùng đảo Hà Nam có tới 34km đê biển bao quanh, từ quá trình lịch sử lập làng đến nay, nhân dân vùng đảo luôn phải đoàn kết cùng nhau để chống chọi với mưa bão, sóng biển, triều dâng và làm thuỷ lợi bảo vệ xóm làng. Do vậy, tục thờ Tiên Công và truyền thống quai đê, lấn sông lấn biển lập làng và làm thuỷ lợi là một nét đặc thù riêng. Ngày nay, con cháu của các Tiên Công đều tự hào mình có thuỷ tổ từng về khai canh, lập ấp nơi bãi triều hoang sơ này từ đầu thế kỷ thứ XV theo chính sách của triều đình và đến nay, con cháu đời sau vẫn gìn giữ được nhiều nét văn hoá gốc của người Hà Thành. Không gian thiêng liêng của các từ đường vì vậy mà cũng luôn gắn bó với con cháu trong dòng tộc, những ngày giỗ tổ, lễ tiết đều trở thành ngày hội của cả dòng họ.

Nhà thờ họ Phạm (thôn Vị Khê, xã Liên Vị) là một trong các di tích nhà thờ họ ở Quảng Yên, vừa được xếp hạng di tích cấp quốc gia, tháng 7-2012. Ảnh: Ngô Đình Dũng (CTV)

Theo khảo sát của các nhà nghiên cứu, di tích từ đường các dòng họ ở khu vực Hà Nam (Quảng Yên) được xây dựng vào khoảng thời gian từ năm 1600 đến 1650, sớm hơn cả các đình làng. Các từ đường đều được xét là di tích lưu niệm danh nhân mở đất khu đảo Hà Nam và được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia hầu hết trong cùng đợt theo Quyết định số 51/2001/QĐ-BVHTT ngày 27-12-2001. Duy chỉ có từ đường họ Phạm (thờ Tiên công Phạm Nhữ Lãm) tại làng Hải Yến, phường Yên Hải được xét công nhận vào năm 2004 và từ đường họ Phạm ở thôn Vị Khê, xã Liên Vị (thờ Tiên công Phạm Thanh Lảnh) được công nhận muộn nhất vào dịp giữa năm nay.

Nét đặc biệt của các từ đường này là, dù là di tích lưu niệm danh nhân mở đất nhưng trong từ đường không có tượng thờ, chỉ có khám thờ thuỷ tổ là Tiên Công, có trướng thờ các thế tổ và các đời con cháu theo cây gia phả, bia cùng các đồ thờ tự khác. Trong các di tích hiện cũng còn lưu giữ nhiều tác phẩm điêu khắc rất có giá trị như các mảng chạm khắc của vì kèo, đầu dư, đầu bẩy, cửa võng, án gian… được chạm trổ công phu, sắc nét tạo thành các bức tranh sống động hình tùng, cúc, trúc, mai, long, ly, quy, phượng uốn lượn mềm mại. Ngoài ra, trong từ đường còn có các bản gia phả, sắc phong và các đại tự, hoành phi, câu đối ca ngợi công đức của Tiên Công khai canh, khai sáng đồng điện, đề cao phúc ấm của tổ tiên, nhắc nhở con cháu phải giữ gìn gia phong dòng họ, phát huy truyền thống của tổ tiên.

Các từ đường có ý nghĩa rất lớn như vậy nhưng giá trị về mặt kiến trúc thì không nhiều. Tuy vậy, trải qua lịch sử mấy trăm năm với nhiều lần trùng tu, tôn tạo, đến nay nhiều công trình vẫn giữ được nét kiến trúc cổ với cổng tam quan, sân tế tổ, nhà thờ kiểu chữ Nhị hoặc chữ Tam, bái đường và hậu cung đều có 3 đến 5 gian, mái lợp ngói, hai hồi bít đốc, đắp trụ như: Từ đường họ Bùi (thờ thuỷ tổ Tiên công Bùi Huy Ngoạn) tại Nam Cầu, phường Phong Hải, từ đường họ Dương (Tiên công Dương Quang Tấn) tại xóm Ngoài, xã Cẩm La; từ đường họ Hoàng (Tiên Công Hoàng Nông, Hoàng Nênh) tại Trung Bản, xã Liên Hoà; từ đường họ Lê (Tiên Công Lê Mở, Lê Khép) tại xóm Cống, phường Phong Cốc.v.v. Nhiều từ đường được con cháu hôm nay sang sửa khang trang gồm cổng, sân, tiền đường và hậu cung đều làm ba gian, lợp ngói, hồi bít đốc như từ đường họ Đào (thờ Tiên công Đào Bá Lệ) tại thôn Lưu Khê, xã Liên Hoà, từ đường họ Đỗ (Tiên công Đỗ Độ) tại thôn Lưu Khê, xã Liên Hoà, từ đường họ Lê (Tiên công Lê Phúc Hy) tại thôn Lưu Khê, Liên Hoà.v.v.

Về vùng đảo Hà Nam vào tiết mùa xuân, nhất là những ngày giỗ Tổ, thanh minh, ra cỗ họ, du khách ghé thăm các từ đường sẽ cảm nhận rõ hơn không khí thiêng liêng mà rộn ràng của con cháu các dòng họ, thêm hiểu hơn về ý nghĩa những công trình tín ngưỡng thể hiện truyền thống “uống nước, nhớ nguồn”, là minh chứng tiêu biểu cho lịch sử hình thành khu đảo Hà Nam với phương thức khai canh của các vị Tiên Công và con cháu của họ.

Ngọc Mai

(Bài viết có sử dụng một số tư liệu của ông Lê Đồng Sơn, Trưởng Phòng VHTT Quảng Yên)