Di tích chiến thắng đường 4, Điền Xá (Tiên Yên)

Đường 4 là con đường quốc lộ dài trên 300km, tính từ Mũi Ngọc (Móng Cái) qua các địa danh Quảng Hà, Đầm Hà, Tiên Yên (Quảng Ninh); Đình Lập, Na Sầm, Thất Khê (Lạng Sơn); Thạch An và kết thúc tại thị xã Cao Bằng (Cao Bằng). Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, đường số 4 được Liên khu Việt Bắc gọi là "cổ họng" của Chiến khu Việt Bắc. Trong kế hoạch đưa tỉnh Hải Ninh và đường số 4 (trên đất Hải Ninh - Lạng Sơn) trở thành khu quân sự, Pháp đã xây dựng 2 sân bay dã chiến nằm sát đường số 4 tại Móng Cái và Tiên Yên. Đại tướng Na-va mong muốn khóa chặt hành lang biên giới đường số 4 vùng Đông Bắc, chặn đứng viện trợ của các nước XHCN cho Việt Minh, vì đường số 4 có nhiều lợi thế cho Pháp về tiếp tế hậu cần.

Trong 2 giai đoạn phòng ngự và cầm cự, quân ta đã có nhiều chiến công hiển hách dọc đường số 4 như Bông Lau - Lũng Phầy (Lạng Sơn); Đông Khê (Tràng An, Cao Bằng) - Thất Khê, Na Sầm (Lạng Sơn) và trên đất Tiên Yên vào ngày 4-3-1949 là trận phục kích Điền Xá. Chiến thắng này được Đại tướng Võ Nguyên Giáp gửi thư khen ngợi "Tôi đã tin tưởng thắng lợi của quân ta trong trận tiêu diệt chiến Điền Xá, tôi có lời khen ngợi chiến công mùa xuân của các đồng chí. Các đồng chí hãy cố gắng hơn nữa"...

Chiến thắng Điền Xá xảy ra trong bối cảnh ta phải phá tung thế kìm kẹp của giặc. Đó là, các tổ chức phản động do Pháp lập nên như Xứ Nùng tự trị của Voòng A Sáng, khống chế một vùng rộng lớn từ Móng Cái đến Cẩm Phả và hành lang Mán phản động kéo một vệt dài từ Đèo Chao - Sơn Động đến Hoành Bồ, Ba Chẽ, Tiên Yên, Bình Liêu do bọn phỉ Bàn Đức Thắng, nổi tiếng tàn độc cầm đầu. Những tổ chức này tạo thành xung lực chia cắt quân ta giữa Đông Bắc với Việt Bắc và an toàn khu của Trung ương Đảng tại Bắc Giang. Bởi vậy, Liên khu ủy 1 chủ trương "mở rộng chiến trường về phía Đông Bắc".

Ngày 10-8-1948, chiến dịch Đông Bắc 1 mở màn giành được nhiều thắng lợi. Tháng 3-1949, T.Ư Đảng quyết định mở chiến dịch Đông Bắc 2, chiến trường chính trên đường số 4, đoạn từ Tiên Yên đến Đình Lập. Lực lượng tham gia chiến dịch gồm Trung đoàn 98; Trung đoàn Độc lập Hải Ninh và một tiểu đoàn phối thuộc của Trung đoàn 59, với 3 nhiệm vụ: Đập tan bọn ngụy Voòng A Sáng; chặn đánh địch trên đường số 4; bám chắc và giữ vững cơ sở hiện có ở vùng biên giới. Phong trào du kích phát triển mạnh, nhất là ở Tiên Yên đã tạo nên một lực lượng đáng kể cho cách mạng. Biết địch chuẩn bị tập trung chuyển quân từ Tiên Yên đi Lạng Sơn quân ta quyết định mở trận phục kích tại Điền Xá đến Châu Sơn. Tiểu đoàn 215 thuộc Trung đoàn 98 phục kích chặn đầu tại Khe Ngoan (Km 17), Tiểu đoàn 426 thuộc Trung đoàn 59 khóa đuôi ở Khe Mồ (Km 14) thuộc thôn Điều Trù, xã Điền Xá.

Đúng kế hoạch, ngày 4-3-1949, một đoàn xe vận tải của Pháp gồm 30 chiếc chở một tiểu đoàn lê dương, đây là đơn vị đặc biệt tinh nhuệ của địch được đào tạo bài bản lọt vào trận địa. Đúng 9 giờ sáng, quân ta ở phục kích 2 bên sườn núi nhất loạt nổ súng. Sau 30 phút chiến đấu, ta tiêu diệt tại chỗ 125 tên, phá 16 xe vận tải quân sự, thu 68 súng (trong đó có 42 đại liên và trung liên), 2 máy vô tuyến, bắt sống 25 lính Âu Phi, trong đó có tên quan hai Baille. Từ trận phục kích này, đoạn đường số 4 qua Tiên Yên trở thành nỗi kinh hoàng của giặc Pháp.

Trận phục kích Điền Xá diễn ra trên đoạn đường ngoằn ngoèo như chữ chi dài 3km, hai bên là sườn núi dốc đứng, chạy dài theo đường quốc lộ có rừng cây rậm rạp, một khe suối lớn chảy dọc theo đường đồng thời có nhiều khe suối vắt ngang nên rất bí mật cho trận phục kích. Giờ đây hiện  vật của di tích này còn lại khẩu súng trường của du kích Nguyễn Văn Chu, xã Tiên Lãng đã tiêu diệt một tên quan hai Pháp năm 1949; dao quắm của ông Tằng Chăn Dồi, du kích người Dao xã Điền Xá, thùng xe zep chiến lợi phẩm thu được trong trận phục kích. Những hiện vật này đang được lưu giữ trong Bảo tàng Quảng Ninh.
Chiến tranh đã lùi xa, nhưng dư âm thì vẫn còn vang mãi. "Con đường lửa" là cách mà người dân nơi đây gọi về địa điểm diễn ra trận chiến thắng đường số 4, đã trở thành chứng tích lịch sử, minh chứng cho tinh thần đấu tranh bất khuất, hào hùng của quân và dân các dân tộc vùng Đông Bắc Tổ quốc. Với những dấu ấn chiến công oanh liệt, vang dội đó, năm 2004, UBND tỉnh đã ra Quyết định công nhận chiến thắng đường 4 Điền Xá, Tiên Yên là di tích lịch sử cấp tỉnh. Để tôn tạo và phát huy giá trị di tích, tại quãng đường diễn ra trận đánh nổi tiếng Điền Xá, sẽ xây dựng tượng đài chiến thắng với hình dáng là một hình vòm nằm trên vòng cung của lá cờ Tổ quốc với các mảng phù điêu nghệ thuật cao 7,2m rộng 15m được dựng trên một mỏm đồi thấp, có không gian 3 chiều nằm trên một khuôn viên rộng hơn 7.000 m2.