Tâm sự của người "thổi hồn" cho than đá

Những hòn than đá vô tri vô giác, qua bàn tay khéo léo, tài hoa của người thợ điêu khắc đã trở thành những tác phẩm nghệ thuật đầy sức sống. Trong con ngõ nhỏ tại chân núi Hạm (khu 8, phường Hồng Hà, TP Hạ Long), anh Nguyễn Tuấn Quyết và chị Nguyễn Thị Thanh Bình vẫn đang ngày ngày cần mẫn "thổi hồn" vào từng hòn than, làm nên những sản phẩm mỹ nghệ độc đáo, mang đặc trưng Vùng mỏ.

Anh Nguyễn Tuấn Quyết, chủ nhân Xưởng chế tác than đá mỹ nghệ Quyết Bình (TP Hạ Long) say mê thực hiện tác phẩm điêu khắc than đá.

Sản phẩm du lịch độc đáo

“Tùy theo yêu cầu về kích thước, mẫu mã, mà một sản phẩm than đá mỹ nghệ có thể hoàn thành trong thời gian vài giờ đồng hồ, vài ngày, vài tháng, thậm chí là vài năm” - Anh Nguyễn Tuấn Quyết, chủ nhân của Xưởng chế tác than đá mỹ nghệ Quyết Bình (TP Hạ Long) chia sẻ.

Nghề chế tác than đá mỹ nghệ của gia đình anh chị Quyết - Bình đến nay đã truyền qua 3 đời. Theo lời kể của anh Quyết, ông nội anh vốn là thợ làm than cho mỏ than Mông Dương (Cẩm Phả), những lúc rỗi việc, ông thường lấy những hòn than kíp-lê (altraxit) để chế tạo những chiếc tẩu thuốc và được chủ mỏ yêu thích, đem đi làm quà tặng. Các chủ mỏ cũng dành riêng cho ông một khu vực nhỏ làm “xưởng” để chế tác những sản phẩm quà tặng theo yêu cầu.

Tiếp nối truyền thống, bố của anh - nghệ sĩ điêu khắc Tuấn Lợi cũng gắn bó với nghề chế tác than đá, cho ra đời nhiều tác phẩm giá trị và thường được dùng làm quà tặng cho Chính phủ, chuyên gia nước ngoài. Lớn lên trong tiếng đục, đẽo, mài bóng cùng bụi than điêu khắc và hình ảnh những khối than đen tuyền, óng ánh… đã trở thành niềm đam mê, động lực hối thúc anh Quyết tiếp tục gắn bó với nghề này.

“Đây là nghề không chỉ để mưu sinh, là nguồn sống, mà còn là giá trị truyền thống của gia đình, nên tôi luôn tâm niệm phải gìn giữ, phát huy. Ngoài kỹ thuật gia truyền, tôi cũng có những sáng tạo riêng, với sự hỗ trợ của khoa học kỹ thuật để nâng tầm kỹ thuật khắc nổi, mài, nhằm tạo chiều sâu cho tác phẩm. Chủ đề sáng tạo của tôi cũng đa dạng hơn…” - Anh Quyết tâm sự.

Những tác phẩm được ra đời dưới bàn tay của người thợ điêu khắc tài hoa Nguyễn Tuấn Quyết.

Theo anh Quyết, chỉ than kíp-lê với độ cứng, bóng là có thể đạt điều kiện để chế tác những sản phẩm mỹ nghệ than đá. Than dùng để chế tác phải là loại khối lớn có chất lượng tốt, độ đen đặc, bề mặt không có đường vân, mạch đứt gãy xuyên ngang dọc, được mua trực tiếp tại khai trường hoặc thương lái. Sau đó, thợ sẽ xẻ than thành từng khối theo yêu cầu hình dạng và kích cỡ chế tác. Công đoạn tiếp theo là dựa vào hình dạng khối than mà căn hình, tạo hình trên bề mặt, rồi đục đẽo, gọt tỉa thành các hình thù. Cuối cùng là đánh giấy ráp và mài bóng sản phẩm.

“Khó nhất là phải căn chỉnh tạo hình trên bề mặt than, đặc tính của than là giòn, dễ vỡ, dễ sứt mẻ, nên đòi hỏi người thợ phải có sự khéo léo. Làm nên một tác phẩm điêu khắc mỹ nghệ từ than đá thì không quá khó, nhưng để được một tác phẩm có hồn thì ngoài sự cẩn trọng, tỉ mỉ, người thợ cũng phải có cả tình yêu đối với nghề nữa” - Anh Quyết nói.

Đến bây giờ, đã có hàng trăm, hàng nghìn tác phẩm than đá mỹ nghệ được ra đời dưới bàn tay của người thợ Nguyễn Tuấn Quyết. Các sản phẩm của gia đình anh được nhiều du khách nước ngoài ưa chuộng, với hơn 100 mẫu khác nhau như tranh than đá về Vịnh Hạ Long, hòn Trống mái, sư tử, thuyền buồm… và có mặt ở nhiều quốc gia như: Nhật Bản, Thái Lan, Trung Quốc, Anh, Mỹ, Áo, Đức… Đáng chú ý, nhiều khách du lịch người Pháp, Tây Ban Nha, Mỹ còn đến tận xưởng tìm hiểu, tham quan và đặt làm riêng.

Sản phẩm than đá mỹ nghệ trưng bày tại gia đình anh Quyết, chị Bình.

Trăn trở chuyện giữ nghề

“Giỏi lắm chúng tôi cũng chỉ làm nghề được 10 năm nữa. Nếu vẫn không có những người thực sự tâm huyết và muốn gắn bó thì nghề điêu khắc than đá chắc chắn sẽ mai một. Một sản phẩm du lịch độc đáo của Quảng Ninh cũng theo đó mà dần mất đi” - Anh Quyết chia sẻ trong tiếng thở dài.

Cũng theo vợ chồng anh Quyết, trước đây nghề điêu khắc than đá rất thịnh. Nghệ nhân Quảng Ninh có nhiều tác phẩm than đá đoạt giải quốc gia. Nhiều tác phẩm từ than đá được chọn làm quà tặng cho chính khách, tham gia triển lãm quốc tế. Thậm chí đã từng có hẳn một Công ty Mỹ nghệ thuộc Ty Văn hóa - Thông tin Quảng Ninh (nay là Sở Văn hóa - Thể thao), nơi tập trung rất nhiều nghệ nhân có tay nghề…

Tuy nhiên, theo thời gian do ít được quan tâm, nên nhiều nghệ nhân đã dần bỏ xưởng, chủ yếu là sáng tác nhỏ lẻ kiếm sống. Hơn nữa, nghề này vốn là nhiều bụi bặm, thu nhập chưa hấp dẫn, nên lớp kế cận theo nghề ngày càng ít.

Rất nhiều sản phẩm than đá mỹ nghệ của anh Quyết, chị Bình có chủ đề khắc họa các danh lam, thắng cảnh Quảng Ninh.

“Vợ chồng tôi cũng mở xưởng đào tạo cho các bạn trẻ có nhu cầu. Nhưng có lẽ đam mê với nghề chưa đủ lớn, nên số lượng theo học cũng không nhiều, một số học nghề xong lại không theo nghiệp. Công sức bỏ ra không ít, nhưng đến giờ tìm được người để trao “lửa” cũng không dễ dàng” - Anh Quyết bộc bạch.

Chị Nguyễn Thị Thanh Bình kể, đã từng có đoàn khách Trung Quốc ngỏ ý hợp tá‌c, đầu tư vốn và máy móc hiện đại để gia đình mở rộng sả‌n xuất với điều kiện dạy nghề cho họ, nhưng vợ chồng chị đã từ chối vì cho rằng như vậy thì Quảng Ninh sẽ mất đi một nghề truyền thống độc đáo.

Hiện tại, các sản phẩm của Xưởng chế tác than đá mỹ nghệ Quyết Bình đang được trưng bày, giới thiệu tại một số điểm tham quan trên Vịnh Hạ Long, Bảo tàng Quảng Ninh… và tham gia tại các hội chợ thương mại, du lịch. Đây đã trở thành những sản phẩm du lịch độc đáo riêng có mà du khách tìm đến khi tham quan, du lịch tại Quảng Ninh.

Tượng Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam được vợ chồng anh Quyết, chị Bình điêu khắc trong thời gian chống dịch Covid-19.

“Mong muốn của gia đình là được các ban, ngành của tỉnh, TP Hạ Long tiếp tục quan tâm, tạo điều kiện về cơ chế, chính sách để chúng tôi đầu tư máy móc, nhà xưởng, mở các lớp đào tạo dạy nghề, nhằm bảo tồn được nghề truyền thống đặc trưng riêng của Quảng Ninh, tiếp tục có những sản phẩm độc đáo phục vụ khách du lịch, góp phần vào việc quảng bá văn hóa, du lịch của địa phương” - Chị Bình cho biết.

Nguyên Ngọc