Hát soóng cọ - Nét văn hoá đặc trưng của người Sán Chỉ ở Tiên Yên

Mỗi khi có lễ hội, người Sán Chỉ ở huyện Tiên Yên lại nô nức kéo nhau về hát soóng cọ giao lưu. Được tham gia vào lễ hội này mới thấy hết nét đẹp văn hóa đặc trưng, những lời ca da diết của những nghệ nhân và những đôi trai gái đang yêu.

Trai gái Sán Chỉ đi hát soóng cọ.

Tộc người Sán Chỉ là một trong hai nhánh (cùng với nhánh người Cao Lan) thuộc dân tộc Sán Chay. Người Sán Chay chia làm hai nhóm, phân biệt bằng ngôn ngữ. Nhóm nói tiếng Cao Lan gần gũi với tiếng Tày, Nùng và nhóm nói tiếng Sán Chỉ thuộc nhóm ngôn ngữ Hán.

Trước đây, do tập quán lạc hậu làm nương rẫy nên sau lễ cầu mùa là mọi người lại lên nương để tra hạt. Công cụ sản xuất lúc đó là cây chọc lỗ (gọi là “bu chồng”) được đồng bào Sán Chỉ thiết kế khéo léo, có thêm rọ tre đựng sỏi để mỗi khi chọc mạnh lại phát ra tiếng nhạc vui tai, hoà quyện với các làn điệu soóng cọ vang xa trên các nương rẫy.

Người Sán Chỉ huyện Tiên Yên sống tập trung ở xã Đại Dực, rải rác ở một số nơi khác trong huyện. Họ rất say mê ca hát và không ít người hát được soóng cọ của dân tộc mình. Soóng cọ là phát âm theo tiếng của người Sán Chỉ, có nghĩa là ca hát, hát xướng, giao duyên. Đây là một loại hình sinh hoạt văn hóa dân gian nhằm thể hiện và giao lưu tình cảm giữa các nhóm cộng đồng Sán Chỉ.

Nghệ nhân Ưu tú Sằn A Sẹc, thôn Kéo Cai, xã Đại Dực, cho biết: Tục hát soóng cọ diễn ra quanh năm, bất cứ khi nào có dịp, với nhiều dạng thể hiện như hát chúc tết, hát mừng đám cưới, mừng nhà mới, hát trao đổi tâm tình, giao duyên. Đó là cách hát đối gồm một bên nam, một bên nữ đối diện và có thể cùng một lúc có nhiều tốp hát đối với nhau. Đây cũng là dịp để các đôi nam thanh, nữ tú kết bạn và tỏ tình cùng nhau, gửi gắm những tâm sự. Bên cạnh đó, họ còn truyền cho nhau những kinh nghiệm trong lao động sản xuất cũng như trong cuộc sống.

Hát soóng cọ là một hình thức diễn xướng dân gian. Phần ca từ bao gồm những khổ thơ thất ngôn tứ tuyệt (mỗi khổ thơ gồm 4 câu, mỗi câu 7 tiếng), giống như hát Sli-lượn của các dân tộc Tày, Nùng hay hát ví của người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ. Thông qua lối hát soóng cọ, người hát có thể giao lưu học hỏi lẫn nhau; thể hiện tình cảm tâm tư của mình đến với người mình yêu, răn dạy con cháu về công ơn nuôi dưỡng, sinh thành của cha mẹ, kinh nghiệm đối nhân xử thế…

Nhiều cặp đôi đã nên vợ nên chồng từ những cuộc hát soóng cọ. Ảnh: Phạm Long(CTV).

Về chức năng xã hội, hát soóng cọ là hình thức sinh hoạt văn hoá mang tính cố kết cộng đồng rất cao, thường được tiến hành trong dịp lễ hội, kết hợp với các trò chơi dân gian như đẩy gậy, kéo co, chơi đu, đan phên gánh mạ, đẽo đòn gánh... Khi hát, người hát sử dụng ngôn ngữ địa phương và trang phục truyền thống không chỉ tạo được nét văn hoá đặc trưng mà còn góp phần truyền bá ngôn ngữ, khuyến khích mọi người tìm hiểu những cái hay, những cái đẹp trong đời sống văn hoá tinh thần của dân tộc mình và học tập.

Hát soóng cọ có những quy định riêng như không hát với người cùng huyết thống, cùng gia đình (kể cả dâu, rể). Tục hát này cũng nghiêm cấm trẻ con được hát giao duyên, đi hội soóng cọ (slặm nhịt hụi). Với thể thức đối đáp, soóng cọ được thể hiện với hai tốp nam và nữ. Khi cất lên những câu hát đầu tiên, các bên hát bắt buộc phải có những lời hát mới. Sau các hồi hát chung, các cặp hát hợp nhau hoặc có những ý tình riêng có thể tách ra hát riêng và họ có thể hát tới sáng.

Soóng cọ là một loại hình dân ca đã được dân tộc Sán Chỉ gìn giữ suốt nhiều thế hệ. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, bên cạnh sự phát triển của xã hội cùng với sự phát triển mạnh mẽ của các loại hình nghệ thuật đương đại, hát soóng cọ đang có nguy cơ mai một. Vì thế để phát huy cái hay cái đẹp của soóng cọ trong đời sống đương đại, tránh nguy cơ mai một, cần phải sưu tầm có hệ thống và nghiên cứu loại hình dân ca này.

Đồng thời, cần đưa hát soóng cọ vào giới thiệu cho học sinh Sán Chỉ, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc góp phần làm động lực cho công cuộc xây dựng đời sống văn hóa gắn với xây dựng nông thôn mới ở vùng đồng bào dân tộc. Từ việc sưu tầm, nghiên cứu hát soóng cọ sẽ đưa ra được những gợi ý hay để khai thác du lịch ở vùng cao Quảng Ninh, biến di sản thành tài sản du lịch, khơi dậy tài nguyên nhân văn phục vụ du lịch.

Huỳnh Đăng