Nghệ nhân Ưu tú của bản làng người Dao Thanh Y

Ở thôn 2, xã Bằng Cả, huyện Hoành Bồ, nghệ nhân Ưu tú Đặng Văn Thương, 62 tuổi, là người nặng lòng lưu giữ, truyền dạy, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể của người Dao Thanh Y.

Nghệ nhân ưu tú Đặng Văn Thương trong trang phục chú rể, tái hiện cảnh đám cưới truyền thống của người Dao Thanh Y.

Nghệ nhân Đặng Văn Thương kể, cha của ông là thầy cúng có tiếng trong vùng. Ngay từ khi còn nhỏ, ông đã được cha mình cho đi theo cúng nhiều nơi. Năm 14 tuổi, ông Thương đã được bố truyền lại cho rất nhiều bài cúng, những phong tục lễ nghi, kiêng kỵ trong hội làng, thủ tục tang ma, cấp sắc, cưới xin, tục cúng cơm mới tạ ơn trời đất, cúng Bàn Vương (một nhân vật huyền thoại, thuỷ tổ của người Dao - PV). Nghệ nhân Thương còn lặn lội tới những vùng có nhiều người Dao Thanh Y sinh sống để sưu tầm những vốn văn hóa phi vật thể của đồng bào mình. Đến nay, ông Thương đã sưu tầm được hàng chục cuốn sách cổ về các bài cúng, hàng trăm bài ca dao, tục ngữ, bài hát của người Dao. Theo ông Thương, đó là kho tri thức dân gian quý giá và rất quan trọng với người Dao Thanh Y. Từ đó, ông đã góp phần đáng kể trong việc gìn giữ và bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống của người Dao.

Nghệ nhân Đặng Văn Thương còn là người đang nắm giữ rất nhiều làn điệu dân ca, dân vũ của người Dao Thanh Y, như: Múa cầu mùa, múa rồng, múa gà, múa hát giao duyên, múa chiêu binh, nhảy cấp sắc v.v.. Theo ông Thương, mỗi một làn điệu lại có những nét đặc sắc riêng. Ví dụ như hát, múa cầu mùa, nhất định phải có từ 4 đến 8 người (nam, nữ thành cặp), mặc trang phục của người Dao vừa hát vừa múa theo điệu trống và chiêng hoặc xập xòe (một loại nhạc cụ làm bằng kim loại mỏng khi gõ vào nhau phát ra tiếng kêu). Tuy nhiên, theo ông Thương, các làn điệu hát, múa truyền thống của người Dao Thanh Y ở Bằng Cả từng có lúc bị thất truyền. Đến nay, số lượng người biết được như ông Thương còn rất ít. Đứng trước nguy cơ mai một bản sắc, ông đã cùng các bậc cao niên trong làng tập hợp các thành viên biết hát, múa lập câu lạc bộ hát, múa cổ truyền của người Dao Thanh Y, nhằm gìn giữ vốn nghệ thuật của cha ông mình cho thế hệ mai sau.

Ở vùng đồng bào Dao Thanh Y của ông Đặng Văn Thương, hội làng luôn là dịp các làn điệu dân ca, dân vũ, các tri thức dân gian được thể hiện một cách tập trung nhất, đậm đặc nhất. Hội làng năm nào, nghệ nhân Đặng Văn Thương cũng là chủ lễ thực hiện các nghi thức tâm linh. Ông cho biết, hội làng Bằng Cả có từ lâu đời với nhiều hoạt động đậm đà bản sắc văn hoá dân tộc của người Dao Thanh Y. Theo đúng phong tục, hội làng có nhiều nghi lễ và quy định rất nghiêm ngặt. Tuy nhiên, đến nay, ông đã chủ động tham mưu cho ban tổ chức thực hiện các quy định của hội làng xưa theo hướng lược bỏ bớt, giản tiện hơn nhiều. Vì vậy, hội làng Bằng Cả đều được tổ chức đơn giản, gọn nhẹ với các hoạt động chính như lễ cầu an, cầu mùa, chương trình văn hoá, văn nghệ, trò chơi dân gian nhưng vẫn đảm bảo được tính chất vui tươi, giữ gìn và phát huy những phong tục, tập quán tốt đẹp. 

Bên cạnh các tri thức dân gian về nghi thức truyền thống của người Dao thì chữ Nôm Dao cũng được ông Thương lưu giữ, thực hành và truyền dạy. Theo nghệ nhân Đặng Văn Thương, chữ Nôm của người Dao được xây dựng từ hệ thống ký tự chữ Hán dùng để phiên âm tiếng nói của người Dao. Nó tương tự cách làm của người Kinh khi mượn chữ Hán dạng phồn thể để tạo ra chữ Nôm. Người Dao Thanh Y ở xã Bằng Cả trước kia dùng chữ Nôm trong học tập, ghi chép các bài hát dân ca, ghi gia phả, ghi lịch, bài cúng, bài thuốc, câu đối, dạy con trẻ về lễ nghĩa, học nghề, di chúc, văn tự, bán ruộng nương, nhận con nuôi v.v.. Chữ Nôm còn được dùng phổ biến trong lễ cấp sắc, tết nhảy, tục treo tranh lễ tơ hồng, lễ cúng chữa bệnh, cầu mùa, làm nhà, đặt mộ, làm chay, sang cát... Muốn làm được lễ, người làm thầy cúng như ông Thương phải đọc thông, viết thạo chữ Nôm.

Những cuốn sách chữ Nôm mà nghệ nhân Thương đang nắm giữ là kho tàng kiến thức của dân tộc được đúc rút qua nhiều thế hệ, phản ánh nguồn gốc, lịch sử hình thành và phát triển của dân tộc Dao, phản ánh quan niệm của người Dao về vũ trụ, lý giải về các hiện tượng tự nhiên, ghi chép gia phả của từng dòng tộc, kể lại quá trình đấu tranh chinh phục thiên nhiên, chống ngoại xâm, răn dạy cách đối nhân xử thế, truyền đạt kinh nghiệm sản xuất nông nghiệp, các phong tục tập quán và mọi mặt đời sống tinh thần. Sách chữ Nôm là di sản văn hoá phi vật thể đặc sắc và có giá trị nhân văn, là nguồn sử liệu quý chứa đựng tri thức dân gian hữu ích cho các nhà nghiên cứu văn hoá.

Ông Đặng Văn Thương (ngoài cùng, bên phải) được lãnh đạo Hội VNDG Việt Nam trao tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian Việt Nam.

Nhận thức được giá trị của di sản và lo sợ văn hóa dân tộc bị mai một, ông Thương đến từng nhà người Dao ở trong xã vận động và dạy các cháu nhỏ học chữ Nôm Dao. Từ các lớp học chữ Nôm Dao của ông Thương, hiện nay, chữ Dao của người Thanh Y ở xã Bằng Cả đã dần dần được khôi phục. Không ít thanh niên người Dao Thanh Y bây giờ đã nắm được những chữ Nôm cơ bản.

Với những đóng góp tích cực đó, năm 2016, ông Thương được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam công nhận là Nghệ nhân dân gian Việt Nam. Đầu năm 2019, Nghệ nhân dân gian Đặng Văn Thương được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú. Ông Nguyễn Quang Vinh, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Quảng Ninh, cho biết: "Không chỉ là trưởng thôn nhiều năm liền, người uy tín của cộng đồng, nghệ nhân Ưu tú Đặng Văn Thương còn là người rất tâm huyết đối với văn hóa phi vật thể của người Dao Thanh Y ở huyện Hoành Bồ. Những người như nghệ nhân Đặng Văn Thương là "báu vật nhân văn sống" mà Hội Văn nghệ dân gian chúng tôi luôn quan tâm tri ân, khai thác". 

Huỳnh Đăng