Những phát hiện mới về Thương cảng Vân Đồn ở Quan Lạn

Từ năm 2012 đến năm 2016, Viện Khảo cổ học Việt Nam cùng với các đoàn chuyên gia quốc tế thuộc Chương trình nghiên cứu khảo cổ học Hàng hải Việt Nam (VMAP) đã thực hiện nhiều chương trình nghiên cứu khảo cổ học dưới nước ở Quảng Ninh. Điển hình trong đó là các cuộc khảo sát chiến trường Bạch Đằng (Quảng Yên) và Thương cảng Vân Đồn (Vân Đồn) xưa. Qua đó mang lại những hiệu quả tích cực.

Chuyên gia quốc tế cùng Viện Khảo cổ học khảo sát dấu vết Thương cảng Vân Đồn tại Cống Cái - Sơn Hào, xã Quan Lạn (Vân Đồn), tháng 4-2017.

Để đẩy mạnh hợp tác trong lĩnh vực này, từ ngày 13 đến 22-4-2017, đoàn chuyên gia 7 người đến từ các cơ quan khoa học của Australia gồm Đại học Flinders, Đại học Wollongong, Trường Trung học Eastern Hills Senior, Sở Giáo dục Tây Australia và Bảo tàng Australia tiếp tục khảo sát, nghiên cứu nhằm xây dựng bản đồ phân bố các dấu tích khảo cổ học tại khu vực Cống Cái - Sơn Hào, Cái Làng và các cồn cát ven biển thuộc xã đảo Quan Lạn (Vân Đồn). Đây cũng là đợt nghiên cứu tập huấn nhằm nâng cao kỹ năng làm việc trên hiện trường cho sinh viên và các nhà nghiên cứu trẻ quốc tế.

Trong quá trình khảo sát tại khu vực phía tây nam sườn đồi Đình, Cống Cái - Sơn Hào, đoàn đã mở hố đào thám sát, phát hiện bậc nền được kè bằng nhiều khối đá to nhỏ khác nhau từ thời Lê, có một vài dấu tích sớm hơn có thể vào thời Trần; nhiều mẩu kim loại của nhiều thời kỳ, có các chì lưới hình hạt chuỗi hoặc hình quả cân, các đồng tiền cổ Việt Nam (thời Trần, Lê) và Trung Quốc (thời Thanh). Khảo sát trên các dải cát trong lòng Cống Cái lúc nước thuỷ triều xuống thấp phát hiện một số mảnh sành sứ có niên đại muộn hơn.

Để tiếp tục nghiên cứu các dấu tích kiến trúc đã xuất lộ trong cuộc khai quật năm 2016, đoàn chuyên gia Australia đã dỡ bỏ một phần nhỏ của móng kiến trúc để kiểm tra các lớp bên dưới. Kết quả đã xác định ít nhất có hai lớp nền kiến trúc được xây dựng ở vị trí này. Ở lớp sâu nhất, có dấu vết của tầng văn hoá thời Trần nằm ngay trên lớp đá gốc và đất đồi. Tiếp tục kiểm tra qua các hố thám sát nhỏ trong khu vực phát hiện móng kiến trúc, một số hố chân cột, móng gia cố, phiến đá kê cột và những dấu tích của bếp lửa, hố phế thải... Quay trở lại thăm khu vực Đồng Chổi, đoàn đã thực hiện hai vách cắt địa tầng, kết quả cho thấy đây là di tích tiền sử có tầng văn hoá khá dày, gồm các hòn ghè bằng đá và các mảnh gốm có trang trí hoa văn.

Theo các chuyên gia khảo cổ, cuộc khảo sát lần này một lần nữa xác định khu vực Cống Cái - Sơn Hào chứa đựng những thông tin quan trọng về Thương cảng Vân Đồn, cung cấp thêm nhiều chi tiết cụ thể hơn về quy mô, tính chất và cách thức xây dựng của các công trình kiến trúc ở đây. Việc đắp nền kiến trúc cũng phổ biến hơn vào thời Lê. Các nhà khoa học cũng nhận định, vào giai đoạn sớm hơn, có thể các kiến trúc chủ yếu là nhà sàn, dựng trên các cột gỗ được kê trên các đá tảng hoặc được chôn trong các hố đào có gia cố bằng các viên đá nhỏ. Kết quả khảo sát di tích Đồng Chổi đã thêm một lần nữa khẳng định đây là một khu di tích có giá trị lịch sử cần sớm có kế hoạch khai quật để phục vụ công tác nghiên cứu vùng đất cổ Vân Đồn và khoanh vùng bảo vệ di tích.

Với kết quả khai quật năm 2016 và đợt khảo sát năm 2017, các chuyên gia khảo cổ xác định khu vực Cống Cái - Sơn Hào có thể là một điểm quan trọng trong hệ thống Thương cảng Vân Đồn. Đồng thời đây cũng là khu vực liên quan đến Chiến thắng Vân Đồn năm 1288, gắn với tên tuổi của danh tướng Trần Khánh Dư. Vì vậy cần sớm có kế hoạch di dời lò xử lý rác thải trên địa bàn xã Quan Lạn đến vị trí phù hợp hơn và khoanh vùng để bảo vệ. Di tích Đồng Chổi hiện nay đang bị tác động bởi việc mở rộng xây dựng các lăng mộ và việc san ủi đất đá, cần sớm được khai quật nghiên cứu, lập hồ sơ và có biện pháp khoanh vùng bảo vệ di tích.

Phan Thị Thuý Vân (BQL Di tích - Danh thắng tỉnh)