Lò sứ cổ xã Nam Sơn: "Chất liệu" độc đáo phát triển du lịch

Lò sứ cổ xã Nam Sơn (Ba Chẽ) nằm ở thôn Làng Mới, xã Nam Sơn, huyện Ba Chẽ. Lò sứ nằm giáp con sông Ba Chẽ, khu vực này là cuối nguồn con sông trước khi đổ ra biển. Từ đây men theo bờ sông là các làng bản của người Dao, gồm Sơn Hải, Cái Gian, Làng Mới, Khe Sâu.

Một góc lò gốm sứ cổ xã Nam Sơn.

Theo tài liệu của huyện Ba Chẽ thì lò sứ cổ đã có cách đây hơn 100 năm, được các đơn vị chức năng của tỉnh đưa vào quy hoạch bảo vệ từ tháng 11/2009. Theo tài liệu “Nghiên cứu giá trị của Di tích Lò sứ cổ xã Nam Sơn, huyện Ba Chẽ và đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát huy” của Bảo tàng Quảng Ninh, thì Lò sứ do những người Việt gốc Hoa lập lên vào khoảng giữa thế kỷ 19. Năm 1945, do Nhật đảo chính Pháp, tấn công cả Trung Hoa dân quốc, các chủ nhân ở đây cũng bỏ nghề và bỏ làng ra đi. Lò sứ bị bỏ hoang. Khu vực có lò sứ trước đây không có người ở, do chủ lò sứ là người có thế lực, nhằm giữ bí mật của công nghệ làm gốm sứ nên đã đuổi hết dân đi chỉ có thợ làm mới được ở lại. Sau hòa bình lập lại, lác đác có hộ dân từ các làng mạc khác của Ba Chẽ đến đây sinh sống, thành lập lại làng và làng có tên là Làng Mới. Họ sống bằng nghề làm ruộng và khai thác hải sản rừng ngập mặn, không có ai làm nghề gốm sứ.

Tháng 6/2013, Bảo tàng Quảng Ninh phối hợp với Sở KH&CN và Viện Khảo cổ học (Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam) đã tiến hành khảo sát lò sứ cổ này. Điều thú vị là theo tài liệu khoa học thì lượng đất sét cao lanh là nguyên liệu có chất lượng cao để làm gốm sứ được phát hiện ở khu vực này ước tính hàng tỷ tấn. Vì vậy, cư dân ở đây đã xây dựng lò sứ có quy mô rất lớn khoảng 40.000m², gồm: Khu vực khai thác, chế biến nguyên liệu, cối nghiền đất bằng sức nước, hệ thống bể lọc, 3 xưởng chế tác sản phẩm, lò nung sứ, khu bến thuyền. Kỹ thuật xây lò tiên tiến theo kiểu lò rồng (lò vỏ sò), kiểu lò sứ điển hình của vùng Quảng Đông (Trung Quốc) cho năng suất cao, chất lượng sản phẩm được bảo đảm. Sản phẩm ở lò gốm ban đầu là bát đĩa, chén, men mầu ngọc nhạt dùng để uống trà. Khoảng đầu thế kỷ 20, do nhu cầu của thị trường khu lò được phát triển thêm khu xưởng chế tác và bể lọc; sản xuất các sản phẩm ấm, tích, đồ sành.

Các bể lọc còn tồn tại của Lò sứ cổ xã Nam Sơn.

Hàng nghìn mẫu vật thu được từ cuộc khảo sát năm 2013 bao gồm: chén, nhiều nhất là bát với các cỡ to, nhỏ khác nhau được trang trí hoa văn đôi cá vàng, chú gà trống cùng nhiều đồ bằng sứ khác, như: liễn, đĩa, khay, ấm tích… Qua phân tích thành phần hóa học tại Phòng thí nghiệm và xác định niên đại của Viện Khảo cổ học về các yếu tố của xương sứ, trình độ chế tác đất làm xương sứ, kết luận: "Chất lượng xương sứ Ba Chẽ hàng đầu Việt Nam và tương đương với chất lượng đồ sứ Trung Quốc giai đoạn thế kỷ 19. Đây là di tích có tính chất đặc trưng về công nghiệp chế tác đồ sứ, đặc biệt là lò nung có quy mô lớn nhất Việt Nam thời điểm lò gốm hoạt động”.

Huyện Ba Chẽ đang có kế hoạch phát triển du lịch với hệ thống di tích Miếu Ông - Miếu Bà, làng văn hóa người Dao và Lò sứ cổ xã Nam Sơn. Hiện nay, Công ty TNHH Tiến Đạt đã được phép đầu tư khai thác và phát triển Lò sứ cổ Nam Sơn - Ba Chẽ. Công ty sẽ khai thác đất sét làm gốm và làm một số nội dung du lịch cho địa phương; sẽ hình thành địa điểm trải nghiệm cho khách du lịch với các công đoạn tham quan lò gốm cổ, trải nghiệm làm đồ sứ. Du khách tới đây được chứng kiến những người thợ khéo léo làm ra các tác phẩm gốm độc đáo, sinh động. Nếu du khách có hứng thú, họ có thể tham gia luôn vào quá trình làm gốm và sẽ được những người thợ gốm hướng dẫn tận tình để bạn làm ra sản phẩm, tạo sự hứng khởi cho du khách khi đến thăm lò gốm. Như vậy, trong thời gian không xa, lò sứ cổ xã Nam Sơn (Ba Chẽ) sẽ trở thành một trong những điểm thu hút khách du lịch khi đến thăm vùng đất này.

                                                                      Công Thành