Vịnh Hạ Long - Nhìn từ góc độ địa chất, địa mạo

Theo TS Trần Đức Thạnh - nhà địa chất học, chủ biên cuốn “Lịch sử địa chất Vịnh Hạ Long” (Ban Quản lý Vịnh Hạ Long xuất bản năm 2003), Vịnh Hạ Long được công nhận là Di sản thiên nhiên thế giới vì những giá trị nhiều mặt, nổi bật nhất là cảnh quan tự nhiên gắn chặt với giá trị địa chất học. Để có một Vịnh Hạ Long đặc sắc, độc đáo, thiên nhiên đã phải dày công chuẩn bị, tôn tạo và tu chỉnh qua hàng trăm triệu năm. Vì thế, hiểu về lịch sử địa chất cũng là hiểu thêm về giá trị chiều sâu của Vịnh Hạ Long…

Hơn 100 năm qua đã có nhiều công trình nghiên cứu của các nhà khoa học về địa chất, địa mạo của Vịnh Hạ Long. Theo đó, hai giá trị tiêu biểu nhất về địa chất của Vịnh Hạ Long là sự rõ ràng về trình tự địa tầng và quan hệ địa tầng; rõ ràng về các yếu tố cấu trúc kiến tạo.

Về cấu trúc địa chất, Vịnh Hạ Long thuộc đới phức nếp lồi, với thành tạo cổ nhất là các trầm tích Ocdovic thượng - Silua hạ (thuộc Đại Cổ sinh, thời kỳ biển Đông còn là lục địa rộng lớn) có trên khu vực quần đảo đảo Cô Tô. Trầm tích này là một hệ xen kẽ dạng nhịp của các đá lục nguyên và đá vụn núi lửa thành phần axit. Trong trầm tích này có nhiều hoá thạch bút đá, đặc trưng cho môi trường biển sâu. Trầm tích Đevon hạ - trung (sau kỷ Silua) phân bố ở các đảo Trà Bản, Ngọc Vừng, Vạn Cảnh... chứa các hoá thạch tay cuội, san hô, huệ biển v.v. là những sinh vật chỉ thị cho môi trường biển nông ven bờ. Ngoài ra, còn có các trầm tích than phân bố ở khu vực từ đảo Cái Bầu cho tới Phả Lại; trầm tích Neogen, Paleogen (đầu Đại Tân sinh, thời kỳ biển Đông hình thành) phân bố ở khu vực Hoành Bồ, Cửa Lục, trong đó đều có chứa các hoá thạch thực vật, động vật thân mềm hai mảnh ghi dấu sự phát triển của địa chất Vịnh Hạ Long qua các thời kỳ.

Áng trong lòng đảo đá - thực chất là các phễu karst - một đặc trưng nổi bật về địa chất, địa mạo của Vịnh Hạ Long.

Các thành tạo Đệ tứ có mặt trong khu vực Hạ Long gồm các trầm tích Pleitoxen thượng và trầm tích Holoxen (thuộc Kỷ Nhân sinh, là thời kỳ hình thành Vịnh Hạ Long). Trong đó, Pleitoxen là một phức hệ các trầm tích biển, sông-biển và Alluvion (bồi tích); trầm tích Holoxen gồm các trầm tích biển phân bố trên các thềm biển, các cồn cát ven bờ và ở nhiều đảo. Trầm tích Holoxen phủ đáy Vịnh Hạ Long gồm các loại bột lớn, bùn bột nhỏ và bùn sét-bột. Nếu theo quy luật của một bồn đang tích tụ là càng xuống sâu thì trầm tích càng mịn thì ở Vịnh Hạ Long, quy luật này là ngược lại. Điều đó nói lên rằng, trầm tích đáy Vịnh đã được tích tụ trong quá khứ. Theo các nhà khoa học, đó là một hiện tượng khá lý thú khi nghiên cứu đáy Vịnh Hạ Long.

Về các giá trị địa mạo của Vịnh Hạ Long, theo các nhà khoa học, người ta chỉ hay chú ý tới vẻ đẹp mỹ lệ của các đảo đá và nét huyền diệu của hang động, nhưng về phương diện địa chất thì không chỉ có vậy. Vịnh Hạ Long mỹ lệ và kiều diễm trước hết là ở bức tranh chuyển tiếp nhịp nhàng của phần lục địa với phần biển đảo (hay lòng Vịnh). Nếu đứng từ đảo Đầu Người nhìn vào đất liền mới chiêm ngưỡng được hình ảnh ngoạn mục: Các dãy núi ven bờ từ Cẩm Phả đến Cái Dăm nhấp nhô, nối tiếp nhau như một con rồng khổng lồ đang hạ xuống Vịnh. Bên cạnh sự đa dạng về hình thù các đảo, Hạ Long còn hấp dẫn bởi bức tranh khảm màu của nó: trên nền xanh lơ của nước biển nổi lên các mảng màu xanh lục của thảm rừng cây lá rộng trên các đảo đá phiến xen với màu xanh xám của thảm thực vật trên đảo đá vôi.

Giá trị thứ hai về địa mạo của Vịnh Hạ Long là sự đa dạng về các yếu tố địa hình: Các đảo núi xen kẽ các vũng biển sâu, sự tương phản của rừng sú vẹt ven bờ và các đảo đá vôi có vách dựng đứng. Đây chính là loại hình thái địa hình cổ nhất còn quan sát được ở Việt Nam. Ở phần lục địa và các đảo thì địa hình xâm thực bào mòn thể hiện ở các đồi núi lục nguyên, núi và đảo đá vôi, ở các hang động thuộc các tầng khác nhau. Còn ở đáy Vịnh, đáng quan tâm là các nhánh sông cổ, các khối karst sót và đặc biệt là cánh đồng karst ngập chìm.

Nét thứ ba về giá trị địa mạo là sự đa dạng về quá trình hình thành và hình thái của hệ thống hang động và đảo đá. Vịnh Hạ Long có hai loại hang, là hang cổ và hang trẻ. Quá trình hình thành hệ thống hang trẻ liên quan đến sự chuyển dời từng phần các “dăm kết hang động” lấp đầy các hang cổ (như hang hồ Động Tiên là ví dụ). Còn sự bào mòn liên tục của nước biển trên địa hình bán bình nguyên kasrt cổ đã tạo nên các đảo đá vôi hình cột và các đảo có hình thù kỳ dị khác như ta thấy ngày nay.

Có thể nói, diện mạo của khu vực Vịnh Hạ Long và sự “giàu có” về các giá trị địa chất, địa mạo độc đáo và nổi tiếng như ta thấy ngày nay là kết quả của quá trình vận động kiến tạo địa chất khu vực kéo dài hơn 500 triệu năm. Đó chính là lý do UNESCO công nhận Vịnh Hạ Long là di sản thiên nhiên thế giới lần thứ hai về giá trị địa chất, địa mạo vào năm 2000.

Đại Dương