Bình Liêu: Độc đáo tục làm Then giải hạn đầu năm của người Tày

Vào tháng Giêng hằng năm, người Tày ở Bình Liêu lại tổ chức làm Then cúng giải hạn cho các thành viên trong gia đình. Đây là một tập tục không thể thiếu của đồng bào dân tộc Tày  nơi đây nhân dịp năm mới, cầu mong một năm may mắn, an bình, no đủ.

Bà Then - Hà Thị Hồng (xã Tình Húc) thực hiện nghi thức làm Then giải hạn đầu năm cho một gia chủ người Tày trong xã.

Theo chị Tô Thị Nga, Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Bình Liêu, người Tày quan niệm rằng, mỗi người đều có một Bà Mụ che chở, giúp đỡ cho mình. Bà Then chính là cầu nối, là người trung gian để đưa con người thực tại đến với thế giới của các Bà Mụ. Vì vậy, vào cuối tháng Chạp, nếu gia đình nào muốn làm lễ giải hạn sẽ mang một bát gạo đến nhà Bà Then trong thôn, bản, mời Bà Then đến giải hạn cho các thành viên trong nhà vào dịp năm mới.

Đồ cúng Then là đồ sống. Lễ vật dâng lên Bà Mụ thường có đầu lợn, gà, ngan, một số vật tượng trưng như hoa chuối, đu đủ...

Lễ vật làm Then giải hạn do gia chủ chuẩn bị dựa trên số thành viên trong gia đình; bao nhiêu thành viên thì có bấy nhiêu lễ vật tương ứng. Lễ dâng lên Bà Mụ thường có đầu lợn, gà, ngan, các vật tượng trưng như đu đủ, hoa chuối, quả dứa… Không gian để Bà Then làm lễ là trên giường, gồm có mâm cúng với đầy đủ các lễ vật, rượu, cơm và những chiếc ghế (trong Then gọi là “Chốc ỉ”) được làm bằng cuống lá chuối, bên trên bày giấy màu đỏ cắt thành ô và hoa bắt mắt. Theo quan niệm “Chốc ỉ” chính là phương tiện để đưa rước các Bà Mụ.

Bên cạnh lễ vật dâng lên Bà Mụ sẽ có mâm lễ cúng với rượu, cơm, giấy màu cắt thành ô, hoa và các "Chốc ỉ" (còn gọi là ghế) được làm từ cuống lá chuối.

Bà Hà Thị Hồng, một trong những Bà Then lâu năm ở xã Tình Húc, cho biết: lễ Then cần phải trải qua nhiều giai đoạn với thời gian kéo dài, thường bắt đầu từ lúc trời tối và đến sáng hôm sau. Lễ miêu tả con đường của đoàn quân Then cùng với các hồn vía của người được giải hạn trải qua những chặng đường, vượt sông, vượt biển, đi qua các mường trời để đến với cửa Bà Mụ. Dọc đường đi, các vận hạn đen đủi sẽ được hoá giải; khi đến được với Bà Mụ, từng người vào gặp Bà Mụ của mình để cầu xin về sức khoẻ, bạc tiền, danh vọng, con cái nối dõi…

Các dụng cụ cần thiết của một Bà Then khi làm Then giải hạn gồm có: Quạt giấy, chuông, "Cháo chỉ", "Xấp xác"...

Sau khi nghi lễ giải hạn kết thúc, để đáp lễ, gia chủ đưa lại cho Bà Then một con gà mang về cúng thầy, báo cáo tổ Then làm xong công việc giải hạn; đồng thời tổ chức bữa cơm thân mật, đoàn viên các thành viên trong gia đình, họ hàng, chúc nhau một năm mới bình an, ấm no.

Bà Then dùng "Xấp xác" vẩy quanh đồ dùng (quần, áo, khăn) của các thành viên trong gia đình; vừa vẩy vừa hát Then để giải đi các vận hạn trong năm.

Nguyên Ngọc