Chuyện về một cán bộ tiền khởi nghĩa kiên trung

Đó là đồng chí Trần Ngôn Chi (thường gọi là Hải Chi), người vừa được Chủ tịch nước truy tặng Huân chương Độc Lập hạng Nhất. Tuy nhiên, để đi đến ngày hôm nay, nhiều đồng đội đã phải có một hành trình dài giải oan cho đồng chí, trả sự thật về chiến công và tên tuổi của đồng chí về với lịch sử.

Người chiến sĩ cộng sản kiên trung

Di ảnh đồng chí Trần Ngôn Chi.

Đồng chí Trần Ngôn Chi bí danh là Nguyễn Hải, thường gọi là Hải Chi, sinh năm 1919, quê ở Hải Phòng, tham gia cách mạng từ khi mới 17 tuổi. Từ năm 1936 đến 1939, đồng chí làm công nhân Nhà máy Táp-bi Hàng Kênh (Hải Phòng) và đã được giác ngộ lý tưởng cách mạng ở đây. Đồng chí Hải Chi nhiều lần tham gia bãi công đòi tăng lương giảm giờ làm.

Đồng chí Nguyễn Tuân (tức Trần Viết Cát), nguyên Bí thư Khu uỷ Hồng Quảng, trong hồi ký của mình, kể: Năm 1937, đồng chí Hải Chi tuyên truyền và giác ngộ tôi tham gia cách mạng. Chúng tôi đã cùng nhau hoạt động tích cực trong phong trào bán công khai từ năm 1937 đến năm 1939 và tham gia hoạt động bí mật của Đảng, như rải truyền đơn, dán biểu ngữ, treo cờ Đảng ở nhiều nơi tại Hải Phòng.

Do chính quyền Pháp khủng bố bắt bớ khắp nơi, tháng 9-1939, đồng chí Hải Chi bị bắt và kết án 6 tháng tù giam tại Hoả Lò (Hà Nội). Thế nhưng khi hết hạn tù, đồng chí không được thả tự do để về quê, mà bị đưa về quản chế tại huyện Tiên Lữ (Hưng Yên). Tại đây, đồng chí tiếp tục hoạt động cách mạng cùng với đồng chí Nguyễn Văn Tích, Trưởng Ban cán sự Liên tỉnh B (gồm 6 tỉnh: Hưng Yên, Hải Dương, Kiến An, Hải Phòng, Quảng Yên, Hải Ninh và Khu mỏ Hồng Quảng). Đồng chí Hải Chi được đồng chí Hoàng Quốc Việt, Bí thư Xứ uỷ Bắc Kỳ, chỉ định tham gia Ban Cán sự Liên tỉnh B, đặc trách công tác Phật giáo yêu nước.

Cũng trong hồi ký của mình, đồng chí Nguyễn Văn Tích kể: Không chịu bó tay trước uy quyền của đế quốc, đồng chí Hải Chi vẫn phát động tuyên truyền thanh niên xóm làng yêu nước căm thù đế quốc, đồng chí đã tổ chức được một Chi đoàn Thanh niên cứu quốc trực tiếp liên lạc với tôi. Với công tác thực tế, đồng chí Hải Chi tỏ ra là một cán bộ tháo vát, luôn hoàn thành mọi nhiệm vụ mà Đảng giao, bình tĩnh, sáng suốt, quả quyết để hoàn thành nhiệm vụ.

Năm 1943, đồng chí Hải Chi bị Pháp bắt lần thứ hai ở Hải Dương và bị kết án 8 năm tù tại Hoả Lò (Hà Nội). Trong thời gian ở tù, đồng chí vẫn tiếp tục đấu tranh tuyệt thực, chống chế độ hà khắc của nhà tù thực dân. Ngày 9-3-1945, Nhật hất cẳng Pháp, đồng chí Hải Chi vượt ngục về Kiến An tiếp tục hoạt động cách mạng. Sau đó ít lâu, đồng chí được phân công ra làm Bí thư Tỉnh bộ Việt Minh tỉnh Quảng Yên.

Huân chương Độc Lập hạng Nhất của Chủ tịch nước truy tặng đồng chí Trần Ngôn Chi.

Đầu năm 1946, đồng chí Hải Chi lại được điều động tăng cường cho tỉnh Hải Ninh (nay là tỉnh Quảng Ninh). Người về Quảng Yên đọc thông báo điều động là đồng chí Lê Thanh Nghị, Xứ uỷ viên Bắc Kỳ phụ trách vùng duyên hải. Đồng chí Hải Chi được chỉ định là Bí thư Tỉnh bộ Việt Minh tỉnh Hải Ninh. Trước lúc lên đường, đồng chí Hải Chi dặn người vợ đang mang thai đứa con đầu lòng: Chuyến đi này, nếu chẳng may hy sinh, vợ khi sinh con, nếu là trai thì đặt tên là Phu, là gái thì đặt tên là Chúc (đều là tên những người đồng đội của đồng chí Hải Chi).

Trên đường đi bằng thuyền trên Vịnh Hạ Long, được gần một ngày đường thì đồng chí Hải Chi và đồng đội bị bọn Việt Cách do tên Vũ Kim Thành cầm đầu, phục kích bắt được và bị thủ tiêu trên Vịnh. Trước khi hy sinh, đồng chí Hải Chi đã đề nghị ông lái đò nhận bà Nguyễn Dung (tức Đặng Thị Hải), một nữ đồng chí, làm liên lạc viên đi cùng đoàn với mình là con nuôi. Nhờ đó, mà bà Dung không bị thủ tiêu. Sau này, chính bà Dung là người giải oan cho đồng chí Hải Chi, người lãnh đạo của mình.

Bà Nguyễn Thị Dung (hiện sống ở 21/5 Lý Chính Thắng, quận 3, TP Hồ Chí Minh), trong hồi ký của mình, nhớ lại: Thuyền chúng tôi chạy ra thẳng hướng Móng Cái. Trời đã xế chiều, tôi ngồi ngoài mũi thuyền, thấy hai chiếc thuyền nhỏ từ từ tiến về phía thuyền của chúng tôi. Tôi liền kêu các anh có thuyền lạ tới phía mình. Các anh lấy ống nhòm quan sát thì biết là thuyền của địch, có súng liên thanh chĩa ra phía trước. Biết không thể đối phó được, các anh liền đem tài liệu, tiền thả xuống biển”.

Theo lời kể của bà Dung, bọn Việt Cách nhốt cả đoàn vào một nhà giam ở Hồng Gai. Đến 10 giờ đêm ngày 28-2 âm lịch (ngày 31-3-1946), đồng chí Trần Ngôn Chi và một số đồng đội bị bọn Việt Cách giải xuống thuyền đưa ra Vịnh Hạ Long để thủ tiêu. Theo lời kể của nhiều đồng đội của đồng chí, trước khi bị xử bắn, đồng chí Hải Chi không hề nao núng, vẫn động viên bạn tù và anh em quyết tâm làm cách mạng. Trước họng súng của kẻ thù, đồng chí vẫn hô vang khẩu hiệu: “Việt Nam độc lập muôn năm!”.

Được giải oan nhờ tấm lòng đồng đội

Do bị bọn Việt Cách tung tin nói xấu và nhân dân thiếu thông tin, nên một thời gian dài, dư luận tin rằng đồng chí Hải Chi bị mất tích. Có người còn cho rằng đồng chí đi theo địch; có nguồn tin khác lại khẳng định đồng chí mải mê đi bắn chim trên núi Vịnh Hạ Long mà tử nạn. Không ít người do không hiểu hết sự việc, lại không còn người đối chứng nên đã nghĩ sai về đồng chí Hải Chi.

Bà Nguyễn Thị Hồng Thái xem lại tư liệu về người cha của mình.

Tuy nhiên, rất nhiều đồng đội đã không quản khó khăn tìm mọi cách giải oan cho đồng chí Hải Chi cũng như cưu mang người con gái duy nhất của đồng đội mình. Sau khi đồng chí Hải Chi hy sinh, con gái đồng chí chào đời được đặt tên là Chúc theo đúng di nguyện. Bà Chúc được cụ Nguyễn Tuân (tức đồng chí Trần Viết Cát), nguyên Bí thư Khu uỷ Hồng Quảng, sau này là Thứ trưởng Bộ Điện - Than, nhận làm con đưa về nuôi và cho đổi tên là Nguyễn Thị  Hồng Thái. Bà Nguyễn Thị Hồng Thái là bác sĩ Khoa Mắt, Bệnh viện Đa khoa tỉnh, năm 2001 bà nghỉ hưu, hiện sống tại tổ 7b, phường Hồng Hà, TP Hạ Long.  

Tỉnh bộ Việt Minh tỉnh Quảng Yên cũng đã làm lễ truy điệu các đồng chí Nguyễn Hải (Trần Ngôn Chi), Ngô Văn Quảng, Hoàng Mạnh (bí danh là Đồng) và quyết định đặt tên một con đường ở Quảng Yên là đường Hải Mạnh Quảng. Đồng chí Hoàng Chính (tức Nguyễn Hồng Chương), Chủ tịch Uỷ ban Hành chính kháng chiến tỉnh Quảng Yên đã ra Hòn Gai tìm được thi thể đồng chí Trần Ngôn Chi đưa về Quảng Yên để mai táng. Tháng 10-1946, chính quyền cách mạng của Ba Chẽ ra đời, đặt tên huyện là Hải Chi để tưởng nhớ người chiến sĩ cách mạng kiên trung ấy. Một năm sau đó, Tỉnh uỷ Hải Ninh đã quyết định thành lập Huyện uỷ Hải Chi lâm thời. Tên huyện tồn tại cho đến năm 1951, sáp nhập với huyện Đình Lập (nay thuộc tỉnh Lạng Sơn) thành huyện Đình Hải.

Nhiều đồng đội của đồng chí Hải Chi đã lên tiếng bảo vệ danh dự cho đồng chí. Cụ Lê Bùi, nguyên Chánh thư ký Liên hiệp Công đoàn tỉnh Quảng Ninh, uỷ viên Đoàn Chủ tịch Tổng Công đoàn Việt Nam, nhớ lại: Năm 1945, tôi được đồng chí Trần Ngôn Chi, Bí thư Tỉnh uỷ Quảng Yên dẫn tới nhà ông bà Cả Hoành, anh ruột đồng chí Lê Văn Phê, đảng viên cộng sản còn sống sót, đang ở Phố Mới (Cẩm Phả) để giới thiệu. Chúng tôi đã cùng nhau chăm lo xây dựng phong trào công nhân cứu quốc, bảo vệ việc làm, chống các thủ đoạn đánh đập của chủ mỏ, động viên công nhân đi theo Việt Minh để cứu nước và cứu lấy mình.

Người mải miết đấu tranh cho đồng đội, cho người chỉ huy, người anh kính mến của mình là bà Nguyễn Dung. Dù đã định cư ở TP Hồ Chí Minh nhưng bà Dung nhiều lần ra Bắc tiếp xúc với những nhân chứng, người viết lịch sử, lãnh đạo tỉnh Quảng Ninh, ngành Tuyên giáo để minh oan cho đồng chí Hải Chi. Bà Dung còn viết nhiều bài báo kể lại chuyến đi trên Vịnh và cuộc hành quyết của bọn Việt Cách với đồng chí Hải Chi. Nhờ đó, từ tháng 5-2013, gia đình đồng chí Trần Ngôn Chi đã được hưởng chế độ ưu đãi đối với người hoạt động cách mạng trước 1-1-1945. Ngày 12-7-2017, đồng chí Trần Ngôn Chi đã được Chủ tịch nước truy tặng Huân chương Độc Lập hạng Nhất vì “đã tham gia cách mạng từ trước năm 1945, góp phần vào sự nghiệp giải phóng dân tộc và bảo vệ Tổ quốc”.

Bà Thái kể, lúc cha bà hy sinh, bà chưa ra đời. Vì thế, bà chỉ có thể hình dung về người cha đáng kính qua những câu chuyện đứt nối của mẹ và đồng đội cũ của cha. Người cha chưa bao giờ biết mặt vẫn sống trong trí tưởng tượng của bà. Cha bà không bao giờ mất vì tên ông đã và vẫn sống trong từng dãy nhà con phố, khu chợ trong lịch sử cách mạng của hai tỉnh Quảng Yên và Hải Ninh xưa.

Huỳnh Đăng