Bình Liêu: Hết khổ vì có... sở

Hoa sở đã đi vào tâm thức của những người dân Bình Liêu và để lại ấn tượng trong lòng du khách khi có dịp đến nơi đây. Từ một loài cây có hoa đẹp bình dị, hút khách, sở trở thành cây thoát nghèo của vùng núi rừng biên giới.

Anh Thuy giới thiệu dụng cụ ép dầu truyền thống.

Từng có những mùa sở buồn

Sở là loài cây nhỏ, có người gọi là cây dầu chè, trà mai hoa lá hình mác hay hình trứng thuôn dài và hầu như không có cuống, không rụng lá. Nét độc đáo của hoa sở là nở đúng vào dịp mùa đông giá lạnh mà ít loài hoa có thể vượt qua sự khắc nghiệt của thời tiết để khoe sắc rực rỡ. Khi mùa đông tràn về, nước suối cạn dần, trời se lạnh, đất khô hanh nhưng hoa sở vẫn trĩu cành, trắng rừng bạt ngàn đua sắc cùng mây trời gió núi. Hoa sở vượt qua ngày đông tháng giá để nở trắng non ngàn.

Sở có giá trị sử dụng đa dạng: Rễ cây dùng trị đau dạ dày; rễ và vỏ dùng để trị gãy xương, bong gân; làm chất đốt, thuốc nhuộm.

Anh Nguyễn Văn Thuy, phụ trách kỹ thuật của Hợp tác xã Phát triển xanh Bình Liêu, cho biết: Trước kia, bà con dân bản thường thu hái sở ép hạt lấy dầu, dùng làm dầu ăn hay làm thuốc. Dầu sở được coi là có giá trị dinh dưỡng không thua kém dầu ô-liu, có nhiều dưỡng chất có thể tăng cường sức đề kháng, chống ung thư, giảm béo, làm đẹp da v.v.. Thậm chí, bã sở sau khi ép dầu vẫn được dùng để làm sạch đầm tôm, làm phân bón nông nghiệp chất lượng cao. Phế phẩm vẫn có thể dùng làm nguyên liệu chế dầu máy, dầu nhờn, dầu chống gỉ, dầu in.

Những phụ nữ người Tày biểu diễn đàn tính - hát then bên rừng sở trong Lễ hội hoa sở Bình Liêu năm 2018.

Với trên 70% diện tích đất tự nhiên, Bình Liêu có nhiều thế mạnh để phát triển lâm nghiệp, trong đó cây sở được bà con rất quan tâm. Cây sở bắt đầu được trồng tập trung từ năm 1940 ở thôn Nặm Tút, xã Lục Hồn. Đến giai đoạn khoảng từ 1980 đến năm 1993, cây sở được trồng nhiều ở các xã khác. Bây giờ, sở nhiều nhất ở xã Đồng Tâm.

Vậy nhưng, ở Bình Liêu, có một thời gian dài hoa sở bị lãng quên, nở côi cút trên những sườn đồi. Hoa ra quả, quả chín đậu hạt, hạt rụng vô tội vạ lăn lóc chẳng ai hái.

Anh Thuy dẫn tôi đến Hội hoa sở năm 2018 để giới thiệu với tôi một khối gỗ mốc meo và bảo là dụng cụ ép dầu sở có tuổi đời cả trăm năm. Để sản xuất ra dầu sở bằng công cụ này, phải trải qua nhiều công đoạn. Thông thường, vào khoảng tháng 10 khi vỏ quả ngả màu vàng nâu, dân bản sẽ đi hái. Quả đó phải được ủ cho đến khi nứt, tách lấy hạt rồi đem phơi khô. Sau đó bà con sẽ tách vỏ sở để lấy phần lõi hạt. Sau khi làm sạch, phần lõi hạt được đem rang khô. Hạt rang khô đủ độ sẽ được cho vào khuôn ép. Khuôn ép có nhiều khúc gỗ chèn có đường kính to dần. Người ép dầu sẽ dùng vồ nện từng khúc gỗ xuống ép thật chặt hạt sở để lấy dầu thô. Dầu thô tiếp tục được lọc để gạn sạch phần bã còn sót lại và đóng vào chai. Mỗi một ngày ép dầu thủ công như vậy chẳng được bao nhiêu, chỉ được đôi ba lít dầu là cùng.

Phức tạp là vậy nên trước đây, nếu có thu hái thì người nông dân Bình Liêu cũng không muốn ép, chỉ biết mang quả sở sang bên kia biên giới bán với giá rẻ mạt. Tiền bán sở nhiều khi chẳng đủ bù đắp công sức bỏ ra nên không ít người chán chẳng buồn hái sở.

Ông Đoàn Đức Chính, một nhiếp ảnh gia ở TP Hạ Long kể rằng, những năm 70 của thế kỷ trước, khi ông còn công tác ở ngành công nghiệp Quảng Ninh mỗi lần lên Bình Liêu vào dịp cuối năm là lại gặp những mùa sở buồn. Không ít bà con dân bản đã ngán ngẩm than phiền rằng “khổ vì sở”. Người ta đành lòng phải chặt bỏ sở đi để trồng cây khác. Trong một thời gian dài, diện tích rừng sở ở Bình Liêu đã bị suy giảm mạnh. Đất trồng sở xưa kia phải nhường chỗ cho những cây trồng khác. Dân bản lại quẩn quanh với “con ma” đói nghèo đeo bám.

Máy ép dầu sở hiện đại.

Cây thoát nghèo

Sau nhiều năm vô tình lãng quên sở giữa những tán rừng, người ta ngỡ ngàng nhận ra giá trị của loài cây này. Đặc biệt, từ khi Quảng Ninh triển khai chương trình OCOP, cây sở ở Bình Liêu dường như đã được hồi sinh. Từ năm 2014, Bình Liêu đã thực hiện dự án khôi phục phát triển cây sở trên địa bàn huyện đến năm 2020 với quy hoạch trồng khoảng 1.700ha, trồng mới 1.500ha. Huyện đã hỗ trợ đến 70% giá cây giống, hỗ trợ phát triển sản xuất theo Chương trình xây dựng nông thôn mới và Chương trình 135.

Để có nguồn cây giống, năm 2014, huyện Bình Liêu thực hiện dự án xây dựng các vườn ươm sở. Năm 2018, huyện trồng mới được 14,5ha sở và hồi; tiếp tục thực hiện 2 dự án hỗ trợ trồng sở năm 2017 trên địa bàn xã Vô Ngại và xã Hoành Mô với quy mô khoảng 69ha. Dự kiến đến năm 2020, huyện Bình Liêu có hơn 1.700ha sở cho thu hoạch với sản lượng là 5.000 tấn hạt/năm. Màu xanh của sở đã bắt đầu công cuộc hồi sinh không còn phải chen lấn hay núp bóng những loài cây khác.

Nhận thấy giá trị kinh tế, nhiều hợp tác xã đã mạnh dạn đầu tư thiết bị, máy móc để chế biến dầu sở xuất ra thị trường. Hiện nay, Bình Liêu chỉ có 2 cơ sở sản xuất dầu sở. Thực tế cây sở hồi sinh cũng đã cứu HTX Phát triển xanh sống dậy. HTX vốn đã chuẩn bị giải thể từ năm 2010 do làm ăn kém hiệu quả. Tuy nhiên, từ khi phong trào OCOP được huyện Bình Liêu phát động, HTX đã mạnh dạn đầu tư dây chuyền sản xuất trị giá khoảng 400 triệu đồng với công suất chế biến là 5 tấn/ngày, sản lượng dầu đạt trên 1.000 lít/năm. HTX hiện có 7 thành viên, tạo việc làm cho hàng chục lao động khác.

Quay sang chiếc máy ép dầu hiện đại, anh Thuy bảo rằng công suất của nó gấp hàng trăm lần dụng cụ ép dầu bằng gỗ xưa kia. Bây giờ, chỉ sợ thiếu nguyên liệu để chạy máy ấy chứ nhưng HTX vẫn giữ dụng cụ ép sở bằng gỗ như một chứng nhân để nhắc nhở bà con nhớ về cái thời gian khó, đói nghèo.

Hiện mỗi ngày HTX của anh Thuy bán ra thị trường gần 100 lít dầu sở. Mỗi năm, HTX sản xuất khoảng 2.000 lít dầu sở. Khi ép bằng máy sản phẩm dầu sở đạt chất lượng tốt nhất, có màu sắc đồng nhất và bắt mắt hơn được khách hàng ưa chuộng hơn.

Chị Chu Thị Oanh, nhân viên bán hàng cửa hàng OCOP của HTX, cho biết: Giá mỗi lít dầu sở bán ngay tại Bình Liêu bây giờ là 450.000 đồng. Ở Bình Liêu đang có các sản phẩm dầu sở dung tích 300ml, 500ml tùy vào nhu cầu của khách hàng lựa chọn. Năm 2018, toàn huyện ép được hơn 6.320 lít dầu sở, đạt 90,29% kế hoạch và bằng 105,33% so cùng kỳ.

Chị Oanh giới thiệu sản phẩm dầu sở.

Tuy mới có mặt trên thị trường được vài năm nay nhưng sản phẩm dầu sở đã trở thành thương hiệu riêng có của Bình Liêu. Cây sở đã góp phần mở rộng vùng dược liệu trên địa bàn Quảng Ninh, góp phần chuyển dịch cơ cấu lao động theo hướng tích cực, từ đó góp phần xóa đói giảm nghèo, nâng cao đời sống đồng bào dân tộc. Số hộ nghèo của huyện cuối năm 2018 chỉ còn 840 hộ, bằng 11,35% tổng số hộ. Hộ thoát cận nghèo 769 hộ, hộ thoát nghèo chuyển cận nghèo là 612, hộ tái cận nghèo chỉ có 2, số hộ cận nghèo cuối năm 2018 là 1.250 hộ bằng 16,89% tổng số hộ. Hạt sở, dầu sở theo chân đồng bào xuống chợ phiên, xuống lễ hội để trao đổi. Giá trị mà sở mang lại đã làm người dân vùng cao Bình Liêu vững tin cuộc sống ngày càng đổi mới ấm no hơn.

Gần đây, một doanh nghiệp của Pháp đã tới nghiên cứu đầu tư xây dựng nhà máy chế biến dầu sở và sản xuất dược liệu tại Bình Liêu với công suất từ 30.000-50.000 tấn hạt sở/năm, vốn đầu tư 1,2 triệu USD. Nếu những dự án như thế này được triển khai và thành công thì đầu ra của cây sở sẽ không còn phải lo nữa. Quả sở không bị bán thô sang bên kia biên giới nữa. Dầu sở cũng không chỉ loanh quanh ở sân nhà mà sẽ có mặt ở tận châu Âu. Sở đã không chỉ là cây thoát nghèo cây mang lại áo cơm, ấm no cho dân bản mà còn là cây làm giàu.

Anh Thuy giới thiệu với du khách các sản phẩm từ dầu sở.

Bà Nguyễn Thị Tuyết Hạnh, Chủ tịch UBND huyện Bình Liêu, giới thiệu: Hoa sở không chỉ mang vẻ đẹp tự nhiên mà còn kết trái để sản xuất ra dầu thực phẩm có chất lượng, công dụng và thành phần dinh dưỡng tương đương với dầu ô-liu có mặt tại một số nước châu Âu, đang được khách hàng trong và ngoài nước ưa chuộng. Bởi vậy, hiện nay dầu sở đã và đang được huyện Bình Liêu xác định và xây dựng thương hiệu phát triển thành một trong các sản phẩm hàng hóa chủ lực của địa phương.

Không chỉ dầu sở mà hoa sở trắng tinh khôi, dịu dàng mà khiêm nhường giữa núi rừng đại ngàn cũng thôi thúc bước chân du khách tìm về. Khách về Bình Liêu để được ngắm cái màu trắng tinh khôi của hoa sở, nghe tiếng đàn tính hát then của cô gái Tày, tiếng khèn lá của chàng trai Sán Chỉ dưới cánh rừng bạt ngàn hoa. Sự hấp dẫn của hội hoa sở hàng năm cũng góp phần hút khách đến Bình Liêu. Năm 2018, Bình Liêu đón trên 72.000 lượt khách, trong đó không ít người về đến huyện vùng cao này để được tận mắt ngắm nhìn những cánh rừng sở trắng ngần bên núi rừng, thác nước và đường tuần tra biên giới.

Chia tay hoa sở, giã từ hội hoa riêng có của Bình Liêu nhưng cái màu trắng tinh khôi của loài hoa này vẫn ám ảnh tâm trí tôi. Màu trắng ấy đã làm bước chân du khách dùng dằng chẳng muốn về. Hội hoa sở này chưa cạn ngày mà tôi đã nghe thấy đâu đó có chàng trai cô gái ngoài kia đã thì thầm ước hẹn mùa hoa sở năm sau sẽ lại tìm về.

Ghi chép của Huỳnh Đăng

[links()]