Ước nguyện về một vùng mai Yên Tử

Truyền thuyết kể rằng, khi Đức Phật Trần Nhân Tông cởi bỏ long bào, rời kinh kỳ để về chốn non thiêng Yên Tử, lập nên Thiền phái Trúc Lâm, Ngài đã cùng các đệ tử trồng những cây mai đầu tiên. Dưới bàn tay chăm sóc của các phật tử, hàng trăm năm sau, những cây mai nhỏ bé ngày nào đã biến thành rừng mai rộng lớn trên đất thiêng Yên Tử.

Thế nhưng trước tác động của con người, mai vàng Yên Tử đã mai một dần. Cả một rừng mai dọc theo dãy núi Bảo Đài, kéo suốt từ Đông Triều đến Hoành Bồ, giờ chỉ còn trong ký ức. Những cây mai tự nhiên chỉ còn tập trung ở trên núi Ngoạ Vân, Yên Tử và rải rác ở vùng Vàng Danh, Bắc Sơn. Không để loài hoa quý này thất truyền, TP Uông Bí đang có kế hoạch trả đất cho mai vàng để khôi phục lại rừng mai Yên Tử rộng lớn như xưa.

Cán bộ Ban quản lý Di tích và Rừng Quốc gia Yên Tử báo cáo với Bí thư Thành uỷ Uông Bí Trần Văn Lâm (ngoài cùng bên trái) việc bảo vệ và phát triển mai vàng Yên Tử.

Nặng lòng với mai vàng

Mai vàng Yên Tử là một loài hoa quý hiếm chỉ có ở vùng đất thiêng Yên Tử, hoa có sắc màu đẹp, nở vào đúng dịp Hội xuân Yên Tử tạo nên giá trị văn hoá và tâm linh sâu sắc. Mai vàng Yên Tử có vẻ đẹp tinh tế với đặc trưng riêng: Hoa có 5 cánh màu vàng sáng, mùi thơm nhẹ đặc trưng rất dễ chịu, có giá trị lớn về văn hoá tâm linh phi vật thể gắn với vùng đất thiêng Yên Tử. Khác với các loại mai thông thường nở vào dịp Tết, hoa mai vàng Yên Tử nở chậm chừng hơn tháng. Tháng Giêng, khi Yên Tử bắt đầu vào hội xuân thì cây mai vàng Yên Tử mới bắt đầu rụng hết lá, tích nguồn nhựa sống để đến tháng 2, tháng 3 những bông hoa mới bật ra rực rỡ, làm đẹp cho đời. Muốn mai Yên Tử nở vào đúng dịp Tết thì phải kỳ công lắm. Nào là phải tuốt lá, bón thuốc, dồn nước, hãm-thúc bằng nhiệt độ, ánh sáng… rất vất vả và tốn kém. Thế nên từ bao đời nay, người chơi mai lớt phớt kiểu trưng bày, khoe mẽ không mấy ai chăm được mai Yên Tử, phải là người say mê, thật sự nặng lòng với mai Yên Tử mới có thể yêu được loài hoa này. Trưởng Phòng Kinh tế TP Uông Bí, Chủ tịch Hội Mai vàng Yên Tử Nguyễn Trung Hải, cho biết: “Hiện nay, Hội Mai vàng Yên Tử có 80 hội viên, đều ở Uông Bí và Đông Triều. Phần lớn trong số này đều là “chuyên gia” về mai vàng Yên Tử. Họ chơi mai, sưu tầm mai từ hàng chục năm trước chứ không phải đến bây giờ mới trồng, mới chơi theo trào lưu. Một số hội viên của Hội hiện đang sở hữu hàng trăm gốc mai. Trong đó có những gốc mai có dáng, có thế rất đẹp…”.

Theo chân vị Chủ tịch Hội Mai vàng Yên Tử, chúng tôi tìm đến vườn mai của anh Chu Linh Diễn, một “cao thủ” mai vàng ẩn dật ở thôn Đồng Bống, phường Vàng Danh, Uông Bí. Gọi là ẩn dật bởi vườn mai của anh Diễn nằm ở một nơi “khỉ ho, cò gáy” của Vàng Danh. Tiếng là thuộc một phường nhưng Đồng Bống nằm tít trong núi, ở đây đi sang Dân Chủ (Hoành Bồ) có khi còn gần hơn là về khu vực trung tâm của phường Vàng Danh. Thế nhưng nhà anh Diễn lại sở hữu một vườn mai rộng gần 2ha với hơn 100 cây mai có tuổi đời 2-3 chục năm và gần 500 cây 5-7 tuổi và những cây con chừng 1-3 năm thì theo anh là “nhiều không đếm được”. Ban đầu, vào vườn mai của anh, chúng tôi hơi ngạc nhiên bởi cả vườn chỉ toàn những cây khô như cành củi, không giống như tưởng tượng ban đầu về một vườn mai rực rỡ, chi chít những bông hoa vàng óng ả. Dẫn chúng tôi đến tận gốc cây, chỉ những nụ mai li ti đang bật lên trên thân cây xù xì, anh Diễn bảo: “Trông xơ xác vậy thôi, nhưng mấy hôm nữa hoa nở thì đẹp lắm đó. Hoa ra kín luôn, còn không nhìn thấy cành đâu. Cả vườn chỉ toàn sắc vàng của hoa, thơm cũng ngất trời luôn…”. Anh kể rằng anh không phải là người Bắc, là người Đồng Nai, ra Đồng Bống từ năm 1990. Vốn có nghề đông y, anh đi khắp các núi rừng của Đông Triều, Uông Bí, Hoành Bồ để tìm cây thuốc. Trong hành trình tìm cây thuốc, anh đã được ngắm những rừng mai vàng rực trên dãy núi Bảo Đài và từ đó “phải lòng” cây mai. Anh đến với nghề trồng mai ban đầu cũng chỉ vì thương tiếc những cây mai bị phá bỏ trong quá trình người dân đốt rừng làm rẫy. Mỗi lần đi lấy thuốc về anh lại mang theo một ít mai, có gốc còn đang ứa nhựa vì bị chặt bỏ, có gốc thì bị cháy đen thui… Những gốc cây này được anh trồng và chăm sóc, nâng niu từng tí một. Anh kể: “Cái giống mai này kỳ lắm. Chúng có sức sống rất mạnh mẽ. Nhiều cây bị đốt, bị chặt gần hết rễ mà khi được chăm chút lại hồi sinh, cành mọc lên thành dáng, thành thế đẹp. Từ năm 1993, 1994 tôi đã làm mai nở, ủ mai ra đúng dịp Tết để mang tặng. Người được tặng còn ngạc nhiên không ngờ miền Bắc cũng có mai, lại còn rất đẹp nữa. Gần chục năm trở về đây, mai vàng Yên Tử mới được nhiều người biết đến. Nhưng giờ thì mai bị khai thác nhiều rồi, còn rất ít so với trước kia. May mà chính quyền còn kịp bảo vệ, chậm chút nữa thì rừng chẳng còn mai”.

Chia tay anh Diễn, chúng tôi tiếp tục ngược lên Thượng Yên Công thăm vườn mai của Ban Quản lý di tích và rừng quốc gia Yên Tử và vườn ươm giống mai của Công ty Cổ phần Phát triển Tùng Lâm. Vườn mai của Ban Quản lý di tích và rừng quốc gia Yên Tử nằm ngay trên đường hành hương lên Yên Tử có biển chỉ dẫn rõ ràng. Tuy nhiên, thời điểm này mai trong vườn vẫn chưa nở. Anh Phạm Văn Dược, Phó Ban Quản lý di tích và rừng quốc gia Yên Tử, cho biết: Từ khi được nghiên cứu và công bố, mai vàng Yên Tử trở thành sản phẩm trưng Tết quý giá mà nhiều gia đình, không chỉ ở Quảng Ninh, mà ở nhiều địa phương khác như Hải Phòng, Hải Dương, Hà Nội đều mong muốn được sở hữu. Vì thế trong những năm qua, tình trạng chặt, phá hoặc làm chết mai vàng thường xuyên xảy ra và thường ở các khu vực bên ngoài rừng Quốc gia như khu vực Núi Tô, Đồng Chanh, núi Bình Hương, rừng Uông Thượng... Tuy nhiên, một tín hiệu đáng mừng là hiện tượng này thời gian đầu nhiều nhưng một hai năm trở lại đây đã đỡ dần nhờ vào hiệu quả hoạt động tuyên truyền, phổ biến, kiểm soát vận chuyển bìa rừng của đơn vị và địa phương. Cùng với đó, việc ươm giống thành công và bán cây mai thương phẩm cũng đã góp phần giải “cơn khát” mai vàng Yên Tử, giảm bớt áp lực cho mai tự nhiên. Đưa chúng tôi đi dọc theo đường lên Yên Tử, anh Phạm Văn Dược chỉ cho chúng tôi xem những cây mai được trồng dọc theo 2 bên đường. Anh bảo: “Mai còn đang nhỏ và vào mùa rụng lá nên nhìn lẫn vào các cây khác. Chỉ khoảng dăm năm nữa thôi, mai lớn và trổ hoa, 2 bên đường sẽ vàng rực lên. Du khách tha hồ thưởng hoa trên đường đi lễ Phật”.

Nhân viên của Công ty CP Phát triển Tùng Lâm chăm sóc mai vàng trong vườn ươm.

Gìn giữ cho muôn đời sau

Qua tìm hiểu, chúng tôi được biết, kể từ năm 2008, khi mai vàng Yên Tử được phát hiện, Ban Quản lý di tích và rừng Quốc gia Yên Tử đã liên tục thực hiện các hoạt động tuyên truyền về việc bảo vệ mai vàng tự nhiên, mai vàng cổ thụ tại các xã, phường lân cận của Rừng Quốc gia Yên Tử. Đối tượng tuyên truyền tập trung vào cộng đồng dân cư địa phương và du khách tham quan khu Di tích - Danh thắng Yên Tử. Đây là hoạt động liên tục theo năm. Không những thế, Ban Quản lý di tích đã nỗ lực cùng với Hội Mai vàng Yên Tử, tiến hành thu mua mai vàng trồng trở lại rừng và tạo khu trưng bày giới thiệu, quảng bá mai vàng Yên Tử tại khu vực cửa ngõ Yên Tử. Đây là cách làm hiệu quả, thiết thực vừa bảo tồn được giống mai quý, vừa tạo các cơ hội truyền thông tới người dân về giá trị của một sản vật của vùng đất linh thiêng. Đặc biệt, ngày 24-10-2012, UBND tỉnh đã có quyết định về việc phê duyệt dự án Phát triển giống hoa mai vàng Yên Tử tại Uông Bí với tổng kinh phí hơn 8 tỷ đồng (trong đó, ngân sách đầu tư cho KHCN là 3,8 tỷ đồng, phần còn lại do Công ty CP Phát triển Tùng Lâm đối ứng). Dự án có mục tiêu bảo tồn, gìn giữ được loại cây đặc sản, có giá trị cao, đặc trưng cho vùng Yên Tử; tạo cảnh quan cho vùng, thoả mãn nhu cầu tâm linh, nhu cầu thưởng thức cảnh đẹp của du khách, từ đó góp phần tôn thêm giá trị sinh thái, văn hoá, kinh tế của rừng Quốc gia Yên Tử; tạo hàng hoá có chất lượng cao, đáp ứng nhu cầu cho người dân trong vùng và cả nước. Sau khi dự án được phê duyệt, các bên liên quan đã tích cực thực hiện. Đến nay, dự án đã hoàn thành các nội dung: Xây dựng nhà lưới sử dụng cho vườn ươm nhân giống cây mai vàng Yên Tử; nhà lưới hiện đại để chăm sóc và điều khiển nở hoa cho cây; chuyển giao và tiếp nhận 8 quy trình công nghệ sản xuất hoa mai vàng Yên Tử; đào tạo cán bộ kỹ thuật và công nhân; lập bản đồ định vị và thực hiện bảo tồn được 300 cây đại lão mai vàng tại Yên Tử; xây dựng mô hình vườn cây bố mẹ; xây dựng mô hình vườn trồng cây mai với quy mô 1ha, số lượng 3.000 cây; xây dựng mô hình vườn ươm quy mô 0,2ha, số lượng 30.000 cây; xây dựng được mô hình các khu tập trung mai tại rừng Quốc gia Yên Tử với quy mô 5ha, với số lượng cây trồng được là 15.000 cây; xây dựng được mô hình trồng cây Mai vàng Yên Tử tại các hộ gia đình ở xã Thượng Yên Công với quy mô 5ha, số lượng cây trồng được 15.000 cây... Sau khi hoàn thành các nội dung này, UBND TP Uông Bí đã thành lập Hội đồng nghiệm thu cơ sở dự án, đã tiến hành nghiệm thu cơ sở và báo cáo Sở KH&CN đề nghị tổ chức nghiệm thu chính thức dự án. Trưởng Phòng Kinh tế TP Uông Bí Nguyễn Trung Hải, cho biết: “Đến hết năm 2015, diện tích mai vàng Yên Tử trồng được trên địa bàn thành phố là khoảng 13,42ha/15ha, bằng 90% so với diện tích quy hoạch đến năm 2020. Trong đó, phường Phương Đông 3,17ha; phường Vàng Danh 2ha; phường Quang Trung 0,70ha; xã Thượng Yên Công 7,55ha. Cùng với đó, xác định cây hoa mai vàng Yên Tử là một trong những sản phẩm đặc trưng có giá trị, UBND tỉnh đã đầu tư thực hiện dự án Xây dựng chỉ dẫn địa lý hoa mai vàng Yên Tử và được Cục Sở hữu trí tuệ cấp giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý hoa mai vàng Yên Tử vào ngày 18-12-2013. Khu vực địa lý được chỉ dẫn của sản phẩm hoa mai vàng tại những địa điểm: Xã Thượng Yên Công, phường Phương Đông, phường Vàng Danh, phường Bắc Sơn, phường Quang Trung thuộc TP Uông Bí; xã Tràng Lương, xã Bình Khê thuộc huyện Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh”.

Hiện nay, cả 2 dự án tỉnh dành cho Uông Bí là dự án Phát triển giống hoa mai vàng Yên Tử và dự án Xây dựng chỉ dẫn địa lý hoa mai vàng Yên Tử đã hoàn thành. Nếu như tình trạng hết dự án, hết tiền là hết sự quan tâm tồn tại ở nhiều dự án bảo tồn khác thì đối với cây mai vàng Yên Tử không thế. Song song với tỉnh, TP Uông Bí dành sự quan tâm đặc biệt cho loài hoa đặc trưng của vùng đất Phật. Thành phố đã đưa việc phát triển mai vàng Yên Tử là một nội dung trong Đề án phát triển sản xuất hàng hoá nông nghiệp tập trung của Uông Bí giai đoạn 2016-2020. Trong đó, giao UBND xã Thượng Yên Công chủ trì, phối hợp Công ty CP Phát triển Tùng Lâm, Ban Quản lý Di tích và Rừng Quốc gia Yên Tử và Hội Mai vàng Yên Tử tuyên truyền, vận động nhân dân thực hiện mở rộng diện tích mai vàng Yên Tử. Hiện thành phố đang tích cực triển khai chỉ đạo các đơn vị liên quan trồng mai vàng Yên Tử trong rừng quốc gia Yên Tử đặc biệt dọc tuyến đường hành hương từ An Kỳ Sinh lên chùa Đồng và tiếp tục trồng mai vàng Yên Tử tại các chùa trên địa bàn thành phố.

Đồng chí Trần Văn Lâm, Bí thư Thành uỷ Uông Bí khẳng định: “Mai vàng Yên Tử không chỉ là nguồn gen quý, mà còn là một biểu tượng văn hoá của vùng đất Yên Tử. Chính vì vậy, việc bảo vệ và phát triển vùng mai Yên Tử chính là tình cảm và cũng là trách nhiệm của địa phương, của người dân nơi đây. TP Uông Bí sẽ vận động người dân trồng mai trong vườn nhà, các cơ quan công sở trồng mai trong khuôn viên, đồng thời yêu cầu Ban Quản lý Di tích và Rừng Quốc gia Yên Tử, Công ty CP Phát triển Tùng Lâm trồng mai dọc theo đường hành hương lên Yên Tử…”. Hiện nay, TP Uông Bí đã giao Phòng Kinh tế thành phố là cơ quan thường trực, phối hợp cùng các đơn vị, tổ chức liên quan thực hiện việc phát triển diện tích trồng cây hoa mai vàng Yên Tử. Đồng thời, giao Ban Quản lý Di tích và Rừng Quốc gia Yên Tử, các hội viên Hội Mai vàng Yên Tử tiếp tục gây giống trồng hoa mai vàng Yên Tử tại các điểm di tích, tuyến đường hành hương và trong rừng quốc gia Yên Tử. Thành phố cũng yêu cầu Công ty CP Phát triển Tùng Lâm xây dựng vườn mai vàng Yên Tử tại khu vực Tháp Tổ, Hoa Yên với những cây giống tối thiểu từ 5 năm tuổi trở lên; trồng cây tại các vị trí đất trống trong rừng quốc gia Yên Tử, dọc các tuyến đường hành hương, cung cấp giống cho các tổ chức, cá nhân có nhu cầu trồng mai vàng Yên Tử. Cùng với đó, Uông Bí cũng đề nghị chùa Ba Vàng trồng cây trong khuôn viên chùa và khu vực xung quanh với diện tích 3ha (tương đương 9.000 cây); đề nghị chùa Am trồng 5ha (tương đương 15.000 cây)…

Với sự hội tụ của cả ba yếu tố “thiên thời, địa lợi, nhân hoà”, tương lai của mai vàng Yên Tử đang mở ra tươi sáng. Dù không còn rừng mai bạt ngàn trên núi cao nhưng cây mai vàng sẽ hiện diện khắp nơi ở Uông Bí. Chỉ dăm năm nữa thôi, hàng vạn cây “củi khô” mà Uông Bí vừa trồng sẽ trổ hoa rực rỡ mỗi khi xuân về. Khi đó, TP Uông Bí sẽ được bạn bè bốn phương gọi là thành phố mai vàng cũng nên.

Hà Chi