Năm mới của người Dao Thanh Y dưới chân non thiêng Yên Tử

Xã Thượng Yên Công (TP Uông Bí) có tỷ lệ người dân là đồng bào dân tộc Dao Thanh Y chiếm tới 50% dân số toàn xã. Trong đó, làng Khe Sú - ngôi làng nằm dưới chân ngọn núi thiêng Yên Tử, có 100% là người dân tộc Dao Thanh Y. Chính bởi sự đặc trưng này mà những nét văn hóa của cộng đồng người Dao Thanh Y ở đây đã và đang được lưu giữ, tiếp nối từ đời này sang đời khác, trở thành một nét văn hóa rất riêng.

Khác với nhiều dân tộc, người Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công không tổ chức nghi lễ đón Tết Nguyên đán, thế nhưng họ lại đón chào năm mới bằng 2 lễ hội rất quan trọng là: Lễ cúng tất niên (được tổ chức từ mùng 10 đến cuối tháng 12 âm lịch) và Hội làng (ngày 9/1 âm lịch).

Người Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công đã và đang gìn giữ nghề thêu thổ cẩm truyền thống.

Một buổi sớm ngày giáp Tết Nguyên đán, làng Khe Sú vẫn chìm trong làn sương mờ, thế nhưng ông Đặng Văn Sơn, một thầy mo đã khẩn trương soạn sửa “đồ nghề” để chuẩn bị đi cúng tất niên cho một gia đình trong làng. Đồ nghề của ông Sơn khá đơn giản, gồm một chiếc áo truyền thống màu xanh đen, dáng dài, trên có thêu hình rồng phượng rất lạ mắt và bộ tranh giấy rất cũ in hình các vị quan thời xưa. Theo ông Sơn, bộ đồ nghề này đã có từ rất lâu, riêng bộ tranh cúng do bố ông để lại và đến giờ đã theo ông ngót 40 năm. Dịp cuối năm nào cũng vậy, ông đều tất bật với việc chuẩn bị đồ lễ để giúp các gia chủ trong làng cúng tất niên.

Theo chân thầy mo Sơn, chúng tôi tới nhà bà Trương Thị Bình. Đến nơi, chúng tôi đã thấy gia đình chuẩn bị chu đáo đồ lễ để phục vụ cúng tất niên. Đáng chú ý, lễ vật để cúng đều là những món ăn truyền thống của người Dao Thanh Y như: Xôi 5 màu, bánh chưng gù, canh gà, rượu bâu, cá suối, gà luộc, canh cá lá lâm, thịt lợn kho trám… Số lễ vật này được bày biện cẩn thận trên những chiếc đĩa được tết bằng lá rừng hoặc để trên mẹt tre. Các thành viên trong gia đình đều có mặt đầy đủ khi thầy mo làm lễ. Việc cúng lễ dù chỉ diễn ra trong thời gian ngắn, tuy nhiên không khí rất trang trọng, ai trong gia đình cũng nghiêm túc, thành kính như muốn nhắn gửi những tâm niệm của mình về những việc đã làm một năm qua và hi vọng tốt đẹp vào năm mới.

Các thế hệ người Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công truyền dạy cho nhau gìn giữ các nét truyền thống văn hóa của dân tộc.

Nói về tục cúng lễ tất niên của người Dao Thanh Y, ông Lý Đức Hải, Phó Chủ tịch UBND xã Thượng Yên Công cho biết: Đối với người Dao Thanh Y trong xã, lễ tất niên là dịp lễ vô cùng quan trọng, nhằm báo cáo với tổ tiên về những việc làm thực hiện trong năm cũ. Tất cả các gia đình trong làng đều phải làm lễ cúng tất niên và việc này nhất định phải do thầy mo thực hiện, người trong nhà không làm được. Do vậy, càng về cuối năm, các thầy mo càng bận rộn. Tuy nhiên dù có tất bật thế nào thì các thầy mo cũng sẽ hoàn tất cúng tất niên cho gia chủ trước khi bước vào năm mới (ngày 1/1 âm lịch).

Do không tổ chức Tết Nguyên đán nên trong những ngày đầu năm mới người Dao Thanh Y vẫn lao động sản xuất bình thường. Những năm gần đây, để chung vui đón Tết Nguyên đán của cả dân tộc, người Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công cũng tham gia các hoạt động văn nghệ "Mừng Đảng, mừng Xuân", tuy nhiên những nét đặc sắc về văn hóa văn nghệ dân gian, ẩm thực truyền thống của họ thì phải đến ngày 9/1 âm lịch - thời điểm tổ chức Hội làng để đón năm mới, mới được đồng bào ở đây thể hiện đầy đủ nhất, rõ nét nhất. Đây là một trong 4 hội làng và là hội làng đầu tiên trong năm của người Dao Thanh Y với ý nghĩa gửi niềm tin, hy vọng vào một năm mới tốt đẹp, nhiều thành công, cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, nhà nhà no ấm, mạnh khỏe, xóm làng yên vui.

Hội làng cũng là nơi giải quyết những mâu thuẫn nội bộ, mang lại sự đoàn kết nhất trí giữa các gia đình, dòng tộc và làng xã. Trong lễ hội này bà con trong làng mặc trang phục truyền thống, chế biến các món ăn dân tộc, trình diễn nghệ thuật thêu, dệt thổ cẩm, hát giao duyên, hát đối, nhảy sạp, thi đấu ném còn, ném pao… rất tưng bừng.

Cùng với hội làng đầu năm mới, người Dao Thanh Y xã Thượng Yên Công còn có các hội làng được tổ chức vào các ngày 1/4, 1/7 và 1/10 âm lịch; các lễ hội như Rằm tháng Giêng, lễ cấp sắc, lễ cưới… diễn ra với đậm bản sắc văn hóa truyền thống.

Những món ăn truyền thống do các thiếu nữ người Dao Thanh Y xã Thượng Yên Công chế biến.

Theo những người già trong làng Khe Sú, hiện người dân trong làng vẫn còn giữ được nghề dệt thổ cẩm (để tạo ra các bộ trang phục truyền thống, đặc biệt là trang phục cô dâu); chế biến các món ăn dân tộc; biểu diễn các điệu hát giao duyên, điệu múa gà, chơi ném còn… Tuy nhiên, cũng có một số nét văn hóa truyền thống đang dần mai một, trong đó phải kể đến lễ hội cầu mưa, các điệu múa nghi lễ và đặc biệt là ngôn ngữ của người Dao. Theo ông Lý Đức Hải, người Dao không có chữ viết, phương pháp truyền dạy ngôn ngữ chỉ thông qua tiếng nói, trong khi đó hiện ngày càng có nhiều người Dao trẻ ngại nói, ngại học ngôn ngữ truyền thống của mình...

Được biết, để bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của người Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công, mới đây TP Uông Bí cùng với Sở Văn hóa - Thể thao đã triển khai Đề án Sưu tầm các điệu hát, múa cổ và truyền dạy nghề thêu thổ cẩm của người Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công. Đồng thời, xã Thượng Yên Công cũng đang xây dựng Đề án Phát triển du lịch cộng đồng theo hình thức homestay tại làng Khe Sú.

Tin rằng với sự gìn giữ của người dân, sự quan tâm đầu tư của các đơn vị chức năng, nét văn hóa đặc sắc của người Dao Thanh Y trên địa bàn xã Thượng Yên Công, TP Uông Bí sẽ được bảo tồn và phát huy.

Việt Hoa