Từ kết quả khảo cổ học đền Sinh, chùa Ngoạ Vân...

Cái tên đền An Sinh, am - chùa Ngoạ Vân khá quen thuộc với nhiều người, bởi đây là những di tích rất quan trọng nằm trong quần thể Khu di tích quốc gia đặc biệt nhà Trần tại Đông Triều. Đền An Sinh cũng là một trong số ít di tích nơi đây sớm được trùng tu, tôn tạo (năm 2001). Được xây dựng sau này vào năm 2016, chùa Ngoạ Vân mang giá trị đặc biệt khác khi qua khảo cổ học đã chứng minh đây là nơi vua Trần Nhân Tông tu hành và hoá Phật.

Vậy tại sao cho đến thời điểm này, vấn đề khảo cổ học 2 di tích này lại tiếp tục được đặt ra? Ông Kiều Đinh Sơn, Giám đốc Bảo tàng Quảng Ninh, đơn vị hiện đang phối hợp khai quật khảo cổ các di tích kể trên cho biết: Quá trình đầu tư xây dựng đền An Sinh như hiện nay có sự nỗ lực rất lớn của địa phương. Khu vực xung quanh khuôn viên di tích phát lộ một số hiện vật, trong đó nhiều nhất là các chân tảng, hiện đang được trưng bày trong khuôn viên di tích. Tuy nhiên, di tích chưa được nghiên cứu, đầu tư thám sát, khai quật khảo cổ lần nào, nhiều vấn đề về mặt lịch sử liên quan đến quy mô, vị trí, tiến trình phát triển qua các đời của di tích... đều chưa được làm sáng tỏ.

Không gian thoáng đãng với mặt bằng xuất lộ hệ thống kiến trúc lớn tại di tích Đá Chồng, thuộc quần thể di tích Ngoạ Vân (TX Đông Triều).

Còn Ngoạ Vân, khác với đền Sinh, đây là một quần thể gồm nhiều điểm di tích nằm rải rác từ chân lên tới đỉnh Bảo Đài sơn. Việc thám sát khảo cổ được làm nhiều lần, các nhà khoa học cũng đã tiến hành khai quật khảo cổ tại khu vực chùa đổ, từ đây làm căn cứ khoa học xây dựng chùa Trung hiện nay. Tuy nhiên, am - chùa Ngoạ Vân, công trình nhỏ nằm sâu phía trong và cao hơn vị trí chùa Trung thì chưa được khảo cổ lần nào. Nơi này có am Ngoạ Vân, truyền rằng là nơi Phật hoàng Trần Nhân Tông nhập niết bàn, có tháp Phật hoàng là nơi chứa ngọc cốt của Người, có bàn cờ tiên trên đỉnh núi với hướng nhìn có thể quan sát cả một vùng rộng lớn xung quanh. Nơi đây ngoài am, miếu, tháp hiện cũng có một điểm chùa nhỏ do người đời sau xây dựng.

Cũng vì vậy, cho đến hiện giờ, cách gọi tên các điểm di tích chính đều chưa thống nhất, chỉ ngầm hiểu theo độ cao của di tích. Khu am - chùa Ngoạ Vân cao nhất nên còn được gọi là chùa Thượng, chùa mới trùng tu lại gọi là chùa Trung, và khu vực di tích Đá Chồng, địa điểm nằm trên tuyến đường từ phía Bình Khê lên Ngoạ Vân, ở vị trí thấp nhất gọi là chùa Hạ. Thạc sĩ Nguyễn Văn Anh, giảng viên Khoa Lịch sử, Trường Đại học KHXH&NV Hà Nội, người có quá trình tham gia khảo cổ tại nhiều điểm di tích của Ngoạ Vân, không ít lần từng chia sẻ với chúng tôi sự trăn trở của mình về di tích này. Anh cho rằng, cách hiểu và gọi tên chùa Hạ, chùa Trung, chùa Thượng như hiện nay là không chính xác, thậm chí cách gọi như vậy làm sai lệch những hiểu biết về Ngoạ Vân.

Theo anh, Ngoạ Vân là một quần thể kiến trúc chùa, tháp, am thất, trong đó vị trí chùa Trung hiện nay chính là chùa Ngoạ Vân, một trong những trung tâm của Ngoạ Vân và kết quả khảo cổ vào năm 2011 đã chứng minh và làm rõ điều đó với hàng loạt dấu tích kiến trúc trải dài từ đời Trần, mở rộng vào thời Lê Trung Hưng và kéo dài đến đời Nguyễn rồi trở thành hoang phế. Chùa Thượng chính là am Ngoạ Vân, nơi Trần Nhân Tông lên dựng am tu hành và an nhiên hoá Phật vào tháng 11-1308, là Thánh địa của Phật giáo Trúc Lâm, đây là điểm quan trọng nhất trong quần thể Ngoạ Vân. Với vị trí có ý nghĩa biểu trưng quan trọng như vậy, khi các công trình ở các khu vực khác tại Ngoạ Vân bị sập đổ, hoang phế, do không đủ điều kiện xây dựng, trông nom, người đời sau đã gom các công trình về am, do vậy hiện nay ở đây có cả am, chùa và tháp. Nhưng đó là cảm quan của người nghiên cứu, để thuyết phục bằng bằng chứng khoa học thì chỉ có thể thông qua khảo cổ học tại thực địa di tích.

Dấu vết kiến trúc xuất lộ sau khảo cổ tại am - chùa Ngoạ Vân (TX Đông Triều).

Đi đến cùng sự thật lịch sử là điều cần thiết, hơn thế càng có giá trị với đời sống hôm nay khi mà TX Đông Triều nói riêng, Quảng Ninh nói chung đã và đang nỗ lực hiện thực hoá Quy hoạch tổng thể các khu di tích quốc gia đặc biệt, trong đó có khu di tích nhà Trần trên địa bàn. Đợt này, cả 3 điểm di tích lớn là am - chùa Ngoạ Vân, đền An Sinh và Đá Chồng cùng lúc đều trở thành “công trường” phục vụ hoạt động khảo cổ.

Đi thực tế tại các điểm di tích vào dịp đầu tháng 8 này, qua nghe - nhìn, chúng tôi đã có những khám phá khá thú vị dù chỉ là góc nhìn của người “ngoại đạo” nhưng cũng đủ cảm nhận sự thận trọng, tỉ mỉ trong từng nhát cuốc, nét vẽ của các nhà khảo cổ nhằm tìm hiểu, ghi nhận và tái hiện lại lịch sử của mỗi di tích, làm sáng tỏ và xoá đi những tháng năm bị lãng quên của di tích. Đặc biệt, đứng trên lưng đồi khu Đá Chồng, phóng tầm mắt vào không gian xung quanh càng rõ hơn vẻ đẹp cảnh quan nơi đây với hệ thống các dấu vết kiến trúc phong phú, nằm trải dài từ dưới chân lên tới lưng chừng đồi, cho chúng ta hình dung về một thời huy hoàng nơi Thánh địa.

Việc khai quật vẫn đang được tiến hành, quá trình nghiên cứu, tổng hợp để đưa ra những nhận xét, đánh giá, kết luận sau cùng càng đòi hỏi thời gian, sự cẩn trọng, công phu và cả tâm huyết nữa. Mong rằng, cơ sở nền tảng từ những công việc tỉ mỉ hôm nay sẽ vén lên bức màn còn nhiều bí ẩn của tiền nhân, mở tiếp cơ hội phục hồi sự rực rỡ vàng son năm xưa của nhà Trần trên vùng đất này.

Phan Hằng