Về "căn cứ bất khả xâm phạm" năm xưa...

Vòng theo con đường bê tông chạy quanh sườn đồi, chúng tôi đến di tích lịch sử đồn Cao Đông Triều. Hai bên đường đi, cây cối xanh tươi tạo thành một khung cảnh rất mát mắt, làng xóm ẩn hiện phía xa. Thi thoảng, chúng tôi lại bắt gặp một công trình xây dựng kiên cố nhưng tường đã bong tróc hết, chỉ còn trơ lại lớp đá bên trong...

Các công trình tại di tích Đồn Cao nay đều bị mất mái, chìm trong lau lách, cỏ dại.

Anh Phạm Văn Hoan, Phó Trưởng Phòng VHTT TX Đông Triều cho hay, đó là những công trình thuộc hệ thống đồn bốt của thực dân Pháp còn lại đến ngày nay, nằm trong quần thể di tích đồn Cao và nằm trọn trên quả đồi cao nhất khu vực trung tâm TX Đông Triều (cao 61m) hiện nay, có tổng diện tích lên tới 14,56ha. Thực dân Pháp đã xây dựng một trại lính tại đây từ năm 1886 và củng cố lại sau này, được xem là một cứ điểm bất khả xâm phạm của thực dân Pháp những năm 50 của thế kỷ trước, cho đến khi chiến thắng Điện Biên Phủ lịch sử của dân tộc ta toàn thắng...

Quả thực, lên tới khu vực đỉnh đồi, chúng tôi đã hình dung được vì sao thực dân Pháp lại coi trọng vị trí này đến vậy. Đồn Cao không chỉ ở ngay khu vực trung tâm còn nằm án ngữ tuyến giao thông huyết mạch từ Chí Linh, Hải Dương đi Uông Bí, Quảng Ninh (đường 18A), từ Kinh Môn, Hải Dương qua phà Triều sang Đông Triều (đường 332). Từ đồn Cao cũng có thể quan sát một vùng rộng lớn theo tất cả các hướng, các công trình quân sự lại được bố trí xây dựng theo kiểu liên hoàn, vững chắc, xung quanh từng có hàng rào kẽm gai cùng với lực lượng đồn trú đông, nên việc tấn công từ dưới lên trên đỉnh đồi có thể xem là “bất khả thi”. Các công trình lô cốt, boong-ke, trận địa pháo và hệ thống nhà chỉ huy, nhà nghỉ, khu biệt giam tra tấn tù cộng sản... tất cả dù trải qua thời gian hơn nửa thế kỷ, đã mất mái nhưng còn khá vững chắc, kiên cố với những bức tường lớn sừng sững phơi mưa nắng.

Trong lịch sử, sự kiện đánh chiếm thành công đồn Cao của quân khởi nghĩa có giá trị, ý nghĩa đặc biệt tạo thuận lợi cho việc thành lập Chiến khu Trần Hưng Đạo - Chiến khu Đông Triều vào ngày 8-6-1945. Theo tìm hiểu, đánh giá của Viện Lịch sử Quân sự Việt Nam (Bộ Quốc phòng), đồn Cao nằm trong hệ thống đồn bốt địch án ngữ đường 18 trong một thế liên hoàn (gồm 3 vị trí là Chí Linh, Đông Triều và Mạo Khê - Tràng Bạch), có thể tiếp ứng với nhau nhanh chóng nhờ đường 18 và đóng cách nhau không xa. Bởi vậy, trong quá trình thành lập Chiến khu Trần Hưng Đạo - Chiến khu Đông Triều, nhiệm vụ trung tâm của quân cách mạng là phải tiêu diệt được các đồn này. Một thuận lợi cho các nghĩa quân là vào giai đoạn trước khi diễn ra cuộc khởi nghĩa ngày 8-6-1945, tiến tới thành lập Chiến khu Đông Triều, đồn chỉ còn lính cơ do tri huyện Đỗ Văn Cang cai quản. Tuy nhiên, người chỉ huy lính cơ là Nguyễn Hiền lại đi theo cách mạng, làm nội ứng cho quân khởi nghĩa, trước ngày nổ ra cuộc khởi nghĩa đã tìm cách vô hiệu hoá các lực lượng chống đối. Chính vì vậy, việc công đồn diễn ra thuận lợi, binh lính địch tại đồn lúc ấy vẫn còn khoảng 50 tên nhưng quân của tướng Nguyễn Bình chiếm đồn nhanh chóng mà không phải nổ phát súng nào...

Mọi biến cố lịch sử nay đã lùi xa. Đồn Cao trở nên hoang phế, các công trình nhà đều đã bị mất mái che, tường nhiều chỗ bị sệ, các đường hầm hầu hết đều bị sạt đất, cỏ dại, lau lách mọc um tùm... Anh Phạm Văn Hoan cho hay, trước đây khi còn thiếu niên, anh cùng các bạn vẫn lên đây chơi, thấy còn cả cùm sắt ở khu nhà biệt giam. Gần đây, Ban Chỉ huy quân sự thị xã, đơn vị đang quản lý khu vực đồi có đồn Cao đã đổ bê tông một số tuyến đường nối các điểm di tích, nên việc đi lại, tham quan di tích khá thuận lợi.

Rất quan tâm đến di tích này, Đại tá Nguyễn Văn Bạo, Viện trưởng Viện Lịch sử Quân sự Việt Nam, đã đề xuất trong một công văn gần đây gửi TX Đông Triều: “Sự kiện chiếm đồn Đông Triều và việc thành lập Chiến khu Đông Triều còn chưa được quan tâm, nghiên cứu nhiều cũng như phổ biến rộng rãi trong nhân dân. Vậy nên, cùng với việc nghiên cứu xếp hạng di tích này và các phương án bảo vệ, trùng tu di tích, cơ quan chức năng tại địa phương cần xem xét nghiên cứu, biên soạn tài liệu phổ biến tri thức lịch sử - văn hoá, để nhanh chóng phổ biến những kết quả này đến với đông đảo người dân, thiết thực đóng góp vào công tác giáo dục, tuyên truyền tri thức lịch sử - văn hoá dân tộc và truyền thống cách mạng”. Thiết nghĩ, những đề xuất này rất đáng được coi trọng, nhất là khi hiện nay, TX Đông Triều đã và đang xúc tiến việc hoàn thiện hồ sơ đề nghị công nhận di tích đồn Cao là Di tích lịch sử văn hoá cấp quốc gia, nhằm bảo tồn, phát huy giá trị di tích phục vụ giáo dục truyền thống và phát triển kinh tế, xã hội địa phương.

Phan Hằng