Soóng cọ và tình yêu của người Sán Chỉ

Người Sán Chỉ ở Quảng Ninh hiện nay còn duy trì một hình thức diễn xướng dân gian gắn liền với ngày hội hiến tế cho tự do tình yêu độc đáo, gọi là hát Soóng cọ...

Theo giải thích của Nghệ nhân Ưu tú Sằn A Sẹc (cư trú ở thôn Kéo Cai, xã Đại Thành huyện Tiên Yên), thì Soóng cọ là loại hình dân ca đã có quá trình hình thành, tồn tại và phát triển lâu đời. Ca từ lời hát gồm những khổ thơ thất ngôn tứ tuyệt (mỗi khổ thơ gồm 4 câu, mỗi câu 7 tiếng). Soóng cọ thường do từng đôi nam nữ, hay một tốp nam, tốp nữ hát đối đáp trong ngày hội xuân, trong lễ cưới, khi lao động sản xuất, lúc nông nhàn. Bởi tính chất ứng tác đó nên hát Soóng cọ đòi hỏi phải nhanh trí, giỏi đặt lời mới. Trước kia, hát Soóng cọ gắn liền với phong tục Slặm nhịt hụi - ngày hiến tế của tự do tình yêu - rất đặc thù của người Sán Chỉ. Đáng tiếc là nay phong tục này đã mai một, không còn nữa.

Nam, nữ thanh niên dân tộc Sán Chỉ tại Ngày hội văn hoá các dân tộc huyện Bình Liêu năm 2015.

Ngày hội Slặm nhịt hụi xuất phát từ việc hôn nhân sắp đặt, nhiều cặp vợ chồng ăn đời ở kiếp với nhau nhưng không có tình yêu. Vì thế không tránh khỏi sự khát khao yêu thương ngoài hôn nhân. Và người Sán Chỉ xưa đã tự tổ chức ra một ngày mà trai gái có thể mang lời ca, tiếng hát để trao gửi cảm xúc, tâm trạng và suy nghĩ của mình, giãi bày cùng người tâm đầu ý hợp. Đúng một năm sau họ mới được gặp lại, được thoải mái ở bên nhau mà không bị cười chê. Vì xa cách như thế nên mới có cái khao khát kiểu này: “Anh như cái thớt/ Một năm không thấy thịt một lần/ Cái thớt một năm không thấy thịt còn chịu được/ Anh một ngày không thấy em thành kẻ đói đến hoa mắt”.

Trong hội hát Soóng cọ, đầu tiên các bên bắt buộc phải có những lời hát mời. Nếu không gặp cố nhân mà gặp sơn nữ mới quen, nhiều chàng trai liền buông lời tán tỉnh rất tình tứ, kiểu như: “Shặn thìn vằn màu cái sằn thàu/ Cặm lò khầy mà sắt cại dàu/ Cặm lò khuây mà sát cại tắng/ Hắm phòng sịn nui sắt cại dàu” (Mùa xuân mây mù trải khắp đầu rừng/ Chú cuội cưỡi ngựa ra phố du xuân/ Chú cuội cưỡi ngựa ra phố đón xuân/ Mới gặp tiên nữ cũng ra phố). Bên nữ thay nhau hát ứng đối lại lời chào của bên nam.

Sau màn hát chung, các cặp đôi có những ý tình riêng có thể tách ra hát. Hội hát diễn ra vào mùa xuân nên nhiều câu ca được đặt trong không gian rực rỡ của hoa đào, hoa mận: “Dặn mòi sình/ Sláu nhạ sệch chín dằn mòi chài/ Dằn mòi sình sâu thào vạ phát/ Dằn mòi sình sấu lầy vạ hoi” (Mời muội hát đi/ Tay ta cầm viên sỏi mời muội gieo xuống/ Mời muội hát cho đến khi hoa đào nở/ Mời muội hát đến khi hoa mận khai). Bởi thế rất dễ tìm thấy trong lời hát những hình ảnh về hoa mùa xuân. Hoa xuân cũng là biểu tượng cho những cô sơn nữ mảnh mai xinh đẹp: “Kín mòi hèn lầu thầu tày tày/ Mằn mòi cù ná sái vạ quậy/ Sái vạ mào kín thầu xoòng xép/ Thầu lìn mào kín sáu vạ quậy” (Thấy muội đi đường cúi đầu/ Hỏi muội đi đâu chơi hoa về thế?/ Phơi hoa, sao không thấy muội cài trên máy tóc/ Hái hoa, sao không thấy muội cầm trên tay).

Cuộc hát càng kéo dài lời ca càng thiết tha sâu lắng. Có một bài hát, tạm dịch như sau: “Chàng đến muộn, em mong đợi chàng/ Con ngựa chân ngắn nên chàng đến muộn/ Bao nhiêu hoa đẹp người ta hái hết rồi/ Chàng đến muộn, hoa đẹp không còn nữa/ Cánh chim phượng hoàng bay qua đầu rừng/ Trăng đã lặn phía tây, giờ sao mọc lại được?…”. Thiết tha nhất là lúc chia tay: “Chìu chău kết mung dì kết sậy/ Chìu qua tài mùn dì qua lầy/ Quá chài tài mùn chịu dì kín/ Quá chài làng sặm nhạt dì sậy” (Con nhện kết tổ vừa kết sợi/ Sáng nhện treo tổ ở cửa đại, chiều treo ở bờ rào/ Treo ở cửa đại khiến sớm chiều thấy/ Treo ở lòng chàng, nhớ ngày đêm”). Sau hôm giã bạn, ai về nhà nấy dù nhớ thương đến mấy cũng bị cấm không được tự ý hẹn hò, không được can thiệp vào đời sống gia đình riêng của nhau. Bởi vậy, trước kia, hội hát cấm ngặt không cho hát với người cùng bản làng, cùng họ hàng huyết tộc. Bây giờ, người già trong thôn bản đã linh hoạt hơn, có thể dùng lời hát để răn dạy con cháu về công ơn nuôi dưỡng, sinh thành của cha mẹ, kinh nghiệm đối nhân xử thế.

Tuy tập quán Slặm nhịt hụi đã mai một nhưng hội Soóng cọ vẫn được duy trì tổ chức, thường là vào ngày trăng tròn cuối xuân. Hội Soóng cọ ở huyện Bình Liêu, nơi tập trung đông đồng bào Sán Chỉ tổ chức vào 16-3 Âm lịch được người dân nơi đây gọi là ngày hội tháng Ba. Hiện nay, ngày hội này trở thành một sản phẩm du lịch độc đáo của huyện. Hội hát thường được tổ chức ở xã Húc Động, nơi có thác Khe Vằn thơ mộng, có 5 câu lạc bộ hát Soóng cọ, mỗi câu lạc bộ trên dưới 15 người.

Còn ở huyện Tiên Yên, hai xã Đại Dực và Đại Thành, nơi tập trung đông người Sán Chỉ của huyện, cũng luân phiên đăng cai tổ chức lễ hội vào các ngày 13 và 14 tháng Giêng. Hiện nay, trên địa bàn các xã Đại Dực và Đại Thành, nhiều CLB hát Soóng cọ đã được thành lập, mỗi CLB bao gồm vài chục thành viên, thường xuyên sinh hoạt để cùng nhau học hát và dạy hát cũng như sưu tầm những bài hát cổ. Khi hát, họ sử dụng ngôn ngữ địa phương và trang phục truyền thống để nhắc nhở lớp con em biết tự hào về bản sắc văn hoá của dân tộc mình…

Huỳnh Đăng