Văn chỉ Khê Chanh ở Quảng Yên

Quảng Yên hiện nay là địa phương phát triển sâu rộng phong trào khuyến học, khuyến tài để góp phần khích lệ, động viên con cháu học hành, đỗ đạt, làm vinh hiển cho gia đình, dòng tộc và quê hương. Nơi đây xưa kia một thời gian dài từng là trị sở, trấn lỵ, tỉnh lỵ trung tâm chính trị của tỉnh Quảng Yên (một vùng rộng lớn bao gồm cả Quảng Ninh ngày nay) và ít người biết rằng, người xưa đã từng xây dựng các nơi để thờ Khổng Tử, dựng bia tôn vinh những người đỗ đạt của làng, xã. Một trong những di tích ấy vẫn còn lại đến ngày nay với cái tên Văn chỉ Khê Chanh, thuộc xóm Bãi, phường Quảng Yên.

Theo hồ sơ di tích, Văn Thánh miếu (Văn từ do nhà vua lập) ở Quảng Yên được xây dựng vào khoảng cuối thế kỷ 17, thờ Khổng Tử, Tứ phối (bốn vị thánh gồm Nhan Tử, Tăng Tử, Tử Tư và Mạnh Tử) và Thập triết tiên hiền (10 vị hiền triết, học trò tài giỏi nhất của Đức Khổng Tử) để chăm lo việc học cho nhân dân lộ An Bang (sau là trấn Yên Quảng rồi tỉnh Quảng Yên). Đồng thời, với sự ra đời Văn Miếu ở đây, khoảng cuối thế kỷ 17, các làng, xã nơi đây đều xây dựng Văn từ, Văn chỉ để thờ các vị này và thờ những người truyền giáo truyền đạo (những người dạy học ở địa phương), thờ những người học hành đỗ đạt của làng để giáo dục việc học của làng xã mình. Thôn Khê Chanh xưa kia thuộc xã Quỳnh Lâu, huyện Yên Hưng, lộ An Bang. Văn chỉ Khê Chanh (hay Văn từ Khê Chanh) được xây dựng trong bối cảnh ấy, cách Văn Thánh miếu chừng 1.000m về hướng Đông Nam.

Di tích Văn chỉ Khê Chanh được địa phương và người dân trùng tu lại năm 2008. Ảnh: Ngô Đình Dũng (CTV)

Từ khi có trường học của phủ Sơn Định (năm 1849) (đặt tại Yên Hưng cũ, Quảng Yên ngày nay), Văn từ của các làng xã nơi đây được tu bổ khang trang hơn. Các làng có người đỗ đạt gọi là “người hiền” được làng lập bia đá, khi mất được thờ cúng phối hưởng ở Văn từ. Các bậc khoa bảng được thờ cúng ở đây chia làm 3 hạng: Hạng nhất là những người đỗ đại khoa (tiến sĩ) và những người làm quan từ tam, tứ phẩm trở lên, được thờ ban giữa, trước bài vị của Khổng Tử, Tứ phối và Thập triết tiên hiền; hạng nhì là những người đỗ trung khoa (cử nhân) và những người làm quan từ lục, thất phẩm trở lên, thờ ban bên trái; hạng ba là những người đỗ tiểu khoa (tú tài) thờ ở ban bên phải. Nhiều làng ở Yên Hưng rất trọng về đường khoa mục, hễ có đỗ đạt mới được ghi vào bia người hiền ở Văn từ, còn như chỉ làm quan thì dẫu đến tam, tứ phẩm mà không đỗ đạt cũng không được ghi vào văn bia.

Văn chỉ Khê Chanh có năm gian: 3 gian chính và 2 gian chái. Tường xây bằng gạch chỉ, mái lợp ngói mũi hài. Trải qua thời gian, Văn chỉ bị hư hỏng nặng, toàn bộ mái bị hỏng, tường bị nứt sập nhiều chỗ, chỉ còn nguyên vẹn một tấm bia đá “Khê Chanh hương hiền bi” (bia người hiền làng Khê Chanh) và các bệ thờ. Tấm bia ghi tên 29 người học hành đỗ đạt của làng Khê Chanh qua các khoa thi thời nhà Lê, nhà Nguyễn. Năm 2008, Văn chỉ Khê Chanh đã được trùng tu lại để thờ phụng như cũ và làm nơi khuyến học của địa phương. Cũng giống như các Văn từ, Văn chỉ khác, Văn chỉ Khê Chanh xưa kia có Hội Tư văn khắc bia ghi lại việc học hành của làng và tên những người đỗ đạt để lưu truyền, nhằm giáo dục việc học cho con cháu trong làng, xã. Hiện nay, Văn chỉ có Ban quản lý di tích và Hội Khuyến học của phường vừa quản lý và chăm lo công tác khuyến học của địa phương. Vào tháng 2, tháng 8 hàng năm, tại Văn chỉ tổ chức tế lễ Xuân, Thu nhị đình. Xưa kia, Hội Tư văn tổ chức lễ kỳ khoa để tạ ơn thần, ban phúc cho người đỗ đạt và cầu cho làng có nhiều người hiển đạt hơn. Người đỗ đạt phải sắp lễ ra Văn chỉ để tạ ơn Thánh hiền. Hiện nay, Hội Khuyến học phường tổ chức khen thưởng cho những người đỗ tiến sĩ, thạc sĩ, cử nhân; khen thưởng các cháu đỗ đại học, học sinh giỏi các cấp, học sinh nghèo vượt khó, học giỏi… của địa phương.

Văn chỉ Khê Chanh cùng với dấu tích của Văn Thánh miếu, trường học phủ Sơn Định, các Văn từ, Văn chỉ của 23 làng xã cổ ở Quảng Yên xưa minh chứng nơi đây là vùng đất có lịch sử văn hoá, giáo dục và truyền thống hiếu học từ lâu đời. Vừa qua, Văn chỉ Khê Chanh đã được Hội đồng thẩm định cấp tỉnh xét duyệt, thông qua hồ sơ để công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh. Đây là niềm vui với người dân nơi đây, đồng thời cũng là sự khẳng định giá trị di tích, tôn vinh truyền thống hiếu học của người xưa, là nơi để con cháu hôm nay phát huy nét đẹp ấy vươn lên học hành, cống hiến cho quê hương, đất nước.

Ngọc Mai