Phát hiện khảo cổ học về chủ nhân ngôi mộ thế kỷ thứ hai sau Công nguyên tại xã Sông Khoai, Yên Hưng

Chúng tôi có mặt trong đoàn nghiên cứu của Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á, do Tiến sĩ Nguyễn Việt chủ trì, cùng sự tham gia của các cán bộ Bảo tàng Bạch Đằng và UBND xã Sông Khoai, phối hợp tiến hành làm vệ sinh để bảo tồn một ngôi mộ gạch lớn được người dân trong xã gọi là "Hố Của" tại thôn 5, xã Sông Khoai, huyện Yên Hưng.

Được biết ngôi hầm mộ này được phát hiện khi nhân dân san gạt làm nhà vườn và đường đi năm 1978, nhưng sau đó bị lãng quên...

Đến năm 2002, trong quá trình san gạt mặt bằng khu vui chơi,  thợ san ủi đã phát hiện hai hầm mộ gạch và thông báo cho chính quyền địa phương. Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á được mời giúp địa phương khai quật hai ngôi mộ này. Trong quá trình đó, qua trò chuyện với người dân trong vùng, Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á đã nghiên cứu, đo vẽ sơ bộ hầm mộ "Hố Của" và đã công bố trong "Báo cáo khai quật "chữa cháy" mộ gạch trước sau Công nguyên tại Yên Hưng, Quảng Ninh năm 2002", trình bày tại Hội nghị Khảo cổ học Hà Nội năm 2002 cũng như Hội nghị về Khảo cổ học cư trú và thành thị thời Hán tại Nội Hoàng (Hà Nam, Trung Quốc), tháng 9-2010. Tuy nhiên, đợt nghiên cứu nhằm bảo tồn nguyên vẹn ngôi mộ "Hố Của" tiến hành cuối tháng 11-2010 mới chính thức được Trung tâm cùng Bảo tàng Bạch Đằng nghiên cứu một cách tỷ mỷ.

Do bị thủng một diện tích chừng 1m2 trên đỉnh vòm mộ nên từ lâu đất, rác đã tạo thành một lớp dày gần 1m ở trong lòng mộ. Nguy cơ gia súc và rác thải lọt xuống hầm mộ có thể xảy ra. Do vậy Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á đã đề xuất với ngành văn hóa và chính quyền địa phương thống nhất, sau khi nạo vét sạch đất, sẽ tổ chức xây bờ kè và lợp mái che chắn để bảo tồn ngôi mộ phục vụ cho công tác nghiên cứu sau này.

Kết quả khảo sát cho thấy, hầm mộ này có niên đại thế kỷ thứ 2 sau công nguyên, tức là cách chúng ta ngày nay hơn 1800 năm. Đây là một hầm mộ gạch kiểu Hán được xây dựng bằng hàng ngàn viên gạch lớn (cỡ trung bình 26x45x 7cm). Tất cả gạch xây đều có hoa văn in nổi trên các cạnh khiến cho hầm mộ như một bức tường phù điêu lộng lẫy. Hầm mộ gồm ba gian lớn. Gian chính giữa hình chữ nhật, mỗi chiều 3-4m. Các tường cạnh của gian này được xây thẳng đứng, cao chừng 3m rồi thu dần vào tạo thành một đỉnh vòm bốn múi hình thóp nhọn, tạo thành một lỗ thoát hồn lên trời. Từ đỉnh vòm này xuống nền gạch đáy cao trên 4m. Đây là một kiểu hầm mộ quý tộc xây theo kiến trúc xếp gạch giật cấp rất điêu luyện, bắt đầu phổ biến vào thời Đông Hán. So sánh với ngôi mộ được cho là của Tào Tháo vừa mới phát hiện ở Hà Nam (Trung Quốc) cũng được xây dựng theo kiến trúc tương tự, chỉ khác ở số lượng gồm tới hai vòm và bốn phòng nhánh, vòm cuốn ở hai bên. Tại hầm mộ "Hố Của" ở xã Sông Khoai, hai phía bắc, nam của gian vòm cao chính giữa, người xưa làm thêm hai gian vòm cuốn nữa. Gian chính ở phía nam dài gần 6m, rộng khoảng 2m, cao 2m là nơi đặt quan tài chủ nhân, một gian dài 2m rộng 2m, cao 2m là nơi chứa đồ tùy táng. Ở mỗi gian đều có một ngách cổng phụ cao và rộng mỗi chiều 1m. Đồ tùy táng thấy được khá nhiều ở ngách cửa phụ gian chính giữa. Nền các gian được lát gạch chéo chứ không song song với chiều tường hầm mộ, có nơi dày tới ba lớp gạch...

Giá trị lớn nhất của hầm mộ này là kiến trúc và nghệ thuật. Theo lời nhận xét của Tiến sĩ Yang Yong, một chuyên gia về mộ táng thời Hán ở Lĩnh Nam (Trung Quốc) khi đến thăm hầm mộ này thì ngay cả ở Trung Quốc cũng rất hiếm thấy. Nói chung các hầm mộ gạch đầu Công nguyên ở Việt Nam đều có hoa văn rìa cạnh. Giá trị nghệ thuật của hoa văn chính là tiêu chí để đánh giá lao động trí tuệ, nghệ thuật cho hầm mộ, và qua đó đánh giá vị trí xã hội của chủ nhân. Có thể nói đây là một hầm mộ được trang trí khá cầu kỳ. Sơ bộ nhận thấy gần 100 đồ án khuôn in hoa văn gạch khác nhau. Nét in sâu, sắc khiến mỗi viên gạch nổi lên rất rõ nét. Nhiều viên có dấu hiệu ký tự khác lạ, càng làm tăng tính hấp dẫn của hầm mộ.

Qua chỉnh lý những đồ sành sứ bị vỡ vứt lại từ những lần khai đào cổ vật trước đó, nhóm nghiên cứu có một phát hiện đặc biệt có ý nghĩa trong việc xác định chủ nhân ngôi mộ. Đó là một chiếc đĩa vỡ có khắc chìm dưới men mỏng hai chữ "Lý thị" - Họ Lý. Điều này cho phép giả định hoặc chính chủ nhân ngôi mộ là một quý tộc họ Lý? hoặc dòng họ Lý đã cúng viếng người chết chiếc đĩa này?...

Trao đổi với chúng tôi, Tiến sỹ Nguyễn Việt, Giám đốc Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á, cho biết: "Họ Lý là một trong những dòng họ được ghi lại sớm vào loại nhất trong lịch sử Việt Nam. Đó là Lý Tiến, thần được thờ ở đền Bạch Mã (Hà Nội), người được dân gian truyền tụng có công cùng Thánh Gióng đánh giặc Ân(?) thời Hùng Vương. Sau đó là Lý Thân (tức Ông Trọng - Ông Đùng, thần khổng lồ) đời An Dương Vương được thờ ở đền Chèm (Từ Liêm, Hà Nội). Tổ của dòng họ Lý Bí xuất hiện ở Giao Chỉ vào đời Tây Hán, trước Công nguyên, sau 7 đời thành người Giao Chỉ. Khoảng đầu Công nguyên, họ Lý là một họ rất lớn ở Giao Chỉ, chẳng những trong quan trường (Lý Tiến, Lý Cầm đã từng làm thứ sử Giao Châu và làm quan trong triều Đông Hán) lẫn trong các ngành kinh tế quan trọng".

Việc phát hiện chiếc đĩa gốm men có khắc chìm hai chữ "Lý thị" trong ngôi mộ thuộc thôn 5, xã Sông Khoai, Yên Hưng, một mặt xác nhận quan hệ chủ nhân hầm mộ với họ Lý người Việt bản địa, mặt khác góp thêm những tư liệu về một dòng tộc giữ vai trò kinh tế - xã hội rất quan trọng buổi đầu công nguyên ở Việt Nam.