Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa vùng dân tộc thiểu số

Khi nói tới các dân tộc thiểu số (DTTS) Việt Nam nói chung, Quảng Ninh nói riêng, điều được nhắc tới trước tiên đó là bản sắc văn hóa của đồng bào. Nhận thức rõ tầm quan trọng của giá trị văn hóa các DTTS đối với sự phát triển văn hóa địa phương, những năm qua, tỉnh đã đẩy mạnh công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc. Qua đó, góp phần xây dựng nền văn hóa giàu bản sắc của Quảng Ninh, không ngừng cải thiện và nâng cao mức hưởng thụ văn hóa cho đồng bào các DTTS.

Lễ hội đình Lục Nà (huyện Bình Liêu) năm 2019.

Theo kết quả tổng điều tra dân số và nhà ở ngày 1/4/2019, tổng số dân trên địa bàn tỉnh là 1.320.324 người. Trong đó, đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi là 162.531 người, chiếm 12,31% dân số toàn tỉnh với 43 thành phần dân tộc. Bốn thành phần DTTS có số dân trên 10.000 người (chiếm 91,3% tỷ lệ số người DTTS toàn tỉnh) là dân tộc Dao, Tày, Sán Dìu, Sán Chay.

Để triển khai thực hiện hiệu quả nhiệm vụ bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống đồng bào DTTS, những năm qua tỉnh đã chỉ đạo ngành Văn hóa và các địa phương tích cực triển khai các dự án, đề án, đề tài khoa học về nghiên cứu, phục dựng, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa vật thể, phi vật thể vùng đồng bào DTTS.

Cụ thể, tỉnh đã chỉ đạo thực hiện xây dựng Quy hoạch bảo tồn và phát triển văn hóa các DTTS tỉnh Quảng Ninh đến năm 2010, định hướng đến năm 2020; chỉ đạo Ban Dân tộc tỉnh xây dựng Đề án Bảo tồn và phát huy giá trị một số Làng Dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch cộng đồng giai đoạn 2021-2025, tầm nhìn đến năm 2030...

Từ năm 2012 đến nay, đã có nhiều dự án, đề tài nghiên cứu về bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể của người DTTS trên địa bàn tỉnh được triển khai.

Cụ thể như: Dự án bảo tồn bản Dao Thanh Y xã Bằng Cả (TP Hạ Long); rà xoát, xây dựng làng/bản văn hóa của dân tộc Tày (Bình Liêu), dân tộc Dao (TP Hạ Long, huyện Tiên Yên); đề tài “Nghiên cứu, đề xuất giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian cổ truyền của dân tộc Tày tỉnh Quảng Ninh”; phê duyệt Đề án bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc Dao tại thôn Nam Hải, xã Nam Sơn, huyện Ba Chẽ gắn với phát triển du lịch cộng đồng giai đoạn 2019-2022; phục dựng một số sinh hoạt văn hóa dân gian như hát Then - đàn Tính dân tộc Tày, hát Soóng Cọ của dân tộc Sán Chỉ, lễ hội đình Lục Nà (huyện Bình Liêu), lễ cầu mùa của người Sán Chay (huyện Tiên Yên), lễ cấp sắc của dân tộc Dao Thanh Phán...

Phụ nữ thôn Nà Bắp, xã Đồn Đạc, huyện Ba Chẽ truyền dạy cho nhau nghề thêu thổ cẩm truyền thống.

Tỉnh cũng đã thực hiện kiểm kê 7 loại hình di sản văn hóa phi vật thể với tổng số 362 di sản văn hóa phi vật thể được rà soát, kiểm kê, phân loại, trong đó có nhiều di sản của đồng bào DTTS. Đặc biệt, nghi lễ Then cổ của người Tày ở Bình Liêu nằm trong di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam đã được UNESCO ghi danh vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Bên cạnh đó, ngành văn hóa cũng quan tâm tới công tác bảo quản cấp thiết và nâng cấp trưng bày về di sản văn hóa truyền thống điển hình các DTTS tại Bảo tàng tỉnh. Đến nay, đơn vị đã thực hiện sưu tầm được 1.773 hiện vật văn hóa dân tộc các chất liệu, gồm: trang phục, trang sức, dụng cụ sinh hoạt - sản xuất, nhạc cụ và các hiện vật sử dụng trong các nghi lễ tín ngưỡng...

Nhiệm vụ bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống đồng bào DTTS cũng được các sở, ngành, địa phương chủ động thực hiện lồng ghép với các phong trào hoạt động văn hóa, thể thao, du lịch.

Theo đó, hệ thống thiết chế văn hóa – thể thao cơ sở ngày càng được quan tâm đầu tư, hoàn thiện cơ bản đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa của người dân. Đến nay, 100% các thôn vùng DTTS có nhà văn hóa, 50% các xã có Nhà văn hóa xã và sân chơi thể thao. Từ đó, tạo điều kiện để các địa phương duy trì, tổ chức các môn thể thao truyền thống như bắn nỏ, đẩy gậy, kéo co, ném còn... vào các dịp lễ tết, lễ hội truyền thống của các dân tộc.

Lễ hội Văn hóa, thể thao dân tộc Sán Chỉ là hoạt động nằm trong khuôn khổ Tuần Văn hóa, thể thao các dân tộc vùng Đông Bắc tỉnh Quảng Ninh lần thứ III năm 2020. Ảnh: Công Thành.

Đặc biệt, cuối tháng 10 vừa qua, tại huyện Tiên Yên đã diễn ra Tuần Văn hóa, Thể thao các dân tộc vùng Đông Bắc tỉnh Quảng Ninh lần thứ III năm 2020, để lại dấu ấn tốt đẹp trong lòng người dân và du khách bốn phương. Các hoạt động trong khuôn khổ Tuần Văn hóa, Thể thao chủ yếu được tổ chức tại Trung tâm Văn hóa - Thể thao vùng Đông Bắc - đây cũng là công trình được tỉnh đầu tư xây dựng từ ngân sách, thể hiện sự quan tâm, đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu sinh hoạt văn hóa của đồng bào DTTS.

Trong khuôn khổ chương trình đã diễn ra nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao hấp dẫn, thể hiện nét văn hóa đặc sắc của đồng bào các DTTS trên địa bàn tỉnh, như: Chương trình nghệ thuật liên hoan dân ca, trình diễn trang phục truyền thống các dân tộc, hội thi các môn thể thao dân tộc thiểu số miền núi tỉnh Quảng Ninh; Lễ hội Văn hóa, Thể thao dân tộc Sán Chỉ - Mùa vàng Đại Dực...

Qua đó, không chỉ tôn vinh bản sắc văn hóa dân tộc mà còn động viên, khích lệ các nghệ nhân, đồng bào các dân tộc nâng cao ý thức giữ gìn, làm lan tỏa nét đẹp văn hóa truyền thống, không ngừng sáng tạo và làm giàu thêm giá trị văn hóa các dân tộc vùng Đông Bắc.

Chị Chíu Thị Mai, thôn Khe Xóm, xã Phong Dụ, huyện Tiên Yên, chia sẻ: Từ những năm trước, mỗi lần Tuần Văn hóa, Thể thao các dân tộc vùng Đông Bắc tổ chức, bà con trong thôn đều rủ nhau sắp xếp công việc để xuống thị trấn tham gia, vui chơi. Nhiều cô, bác, anh, chị trong xã được huy động tham gia các hội thi thể thao, văn nghệ nên luyện tập hăng say lắm.

Đây thật sự là ngày hội của đồng bào các dân tộc thiểu số. Mọi người đến đây ai cũng khoác lên mình những bộ trang phục dân tộc đẹp nhất, mới nhất, màu sắc rực rỡ, ai cũng phấn khởi tham gia các hoạt động giao lưu và mong muốn thể hiện thật nhiều những nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc mình.

Các homestay ở Bình Liêu với nhiều trải nghiệm sinh hoạt văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số, đã tạo nên sản phẩm du lịch độc đáo thu hút du khách.

Cùng với tổ chức tốt các hoạt động văn hóa, thể thao nhằm giới thiệu, gìn giữ nét đẹp văn hóa, việc khai thác các giá trị bản sắc văn hóa đồng bào DTTS để trở thành nguồn lực phục vụ phát triển du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng đã và đang được các địa phương tích cực đẩy mạnh. 

Đơn cử ở Bình Liêu, phát huy lợi thế về cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ, ẩm thực đặc sắc và nét văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, những năm qua huyện đã đẩy mạnh phát triển các sản phẩm du lịch gắn với trải nghiệm văn hóa, các lễ hội, ngày hội truyền thống của dân tộc Tày, Dao, Sán Chỉ.

Theo đó, huyện đã tập trung khôi phục và duy trì các lễ hội đặc sắc của các DTTS, như: Lễ hội đình Lục Nà của dân tộc Tày, Hội Soóng Cọ của dân tộc Sán Chỉ, ngày hội “Kiêng gió” của dân tộc Dao Thanh Phán. Đồng thời, xây dựng các điểm, tour tuyến du lịch gắn với điểm đến là các bản làng văn hóa DTTS, như: Bản người Tày ở thôn Bản Cáu, xã Lục Hồn; bản văn hóa người Sán Chỉ ở thôn Lục Ngù, xã Húc Động; bản văn hóa người dân tộc Dao Thanh Phán tại thôn Sông Moóc... Qua đó, tạo nên những sản phẩm du lịch đặc trưng, thu hút du khách đến với Bình Liêu.

Với sự chỉ đạo sâu sát của tỉnh, phối hợp chặt chẽ giữa các sở, ngành, địa phương và sự vào cuộc trách nhiệm của người dân, đặc biệt đồng bào các DTTS, tin tưởng công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của đồng bào DTTS trên địa bàn tỉnh sẽ tiếp tục đạt được kết quả tích cực. Qua đó, góp phần thực hiện thành công nhiệm vụ xây dựng và phát triển văn hóa, con người Quảng Ninh đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững.

Nguyễn Dung

Nghệ nhân Hoàng Thị Viên, khu Nà Làng, thị trấn Bình Liêu, huyện Bình Liêu: “Con cháu yêu di sản thì mới biết giữ gìn và truyền dạy cho thế hệ sau”

Từ khi lên 5 tuổi, tôi được nghe ông chú của tôi là nghệ nhân nổi tiếng ở Bình Liêu lúc đó chơi đàn Tính và hát Then. Lớn lên, tôi lại hay được đi xem văn nghệ, thấy hay lắm, từ đó tôi say mê và ước gì được đi hát Then như mọi người. Khi tôi đi lấy chồng, mẹ chồng tôi là người làm Then rất giỏi. Mỗi năm cứ đến tháng Giêng, tôi lại thấy mẹ làm lễ giải hạn, rồi làm lễ cầu bình an, cầu phúc, cầu lộc, cầu tài, cầu sức khỏe cho mọi người, bản làng, quê hương đất nước, cầu sản xuất, cầu chăn nuôi cho bà con dân bản...

Yêu mến hát Then, tôi đã tự lưu giữ những bài hát đó, đồng thời thường xuyên đi thi, đi giao lưu hát Then và truyền dạy cho các cháu nhỏ tuổi. Đến bây giờ, tôi đã sưu tầm được hàng trăm bài hát và sáng tác được 9 bài Then mới và thực hành trích đoạn 8 bài Then cổ... Từ chính mình, tôi nghiệm ra phải làm sao để con cháu yêu mến vốn di sản thì mới biết giữ gìn và truyền dạy cho thế hệ sau...

Nghệ nhân Nình A Voòng, thôn Khe Lặc, xã Đại Dực, huyện Tiên Yên: "Cần mở thêm nhiều lớp truyền dạy dân ca cho giới trẻ"

Tôi rất phấn khởi khi xã đứng ra tổ chức lớp học để tôi có cơ hội được truyền dạy hát Soóng Cọ, loại hình dân ca độc đáo của dân tộc Sán Chỉ chúng tôi cho thế hệ trẻ. Đó là niềm hạnh phúc không chỉ của riêng tôi mà của bất kỳ nghệ nhân cao tuổi nào.

Có những lớp học như thế này thì câu hát Soóng Cọ của chúng tôi không còn lo bị thất truyền nữa. Đa phần học sinh đều hào hứng khi học hát. Một số cháu trước đó đã tập hát từ cha mẹ, ông bà dạy rồi thì nhanh hơn. Còn lại nhiều em chưa biết hát cũng rất hăng hái học theo.

Những bài hát chúng tôi dạy là làn điệu các cụ truyền lại từ lâu đời. Chúng tôi chọn lọc những nội dung phù hợp với lứa tuổi học sinh để dạy. Bên cạnh đó, chúng tôi còn tự sáng tác để hát với nhau dựa trên những giai điệu có sẵn, bà con thêm lời vào thành những bài hát mới hợp với bối cảnh hiện đại nữa.

Nghệ nhân Ưu tú Diềng Chống Sếnh, thôn 3, xã Quảng Sơn, huyện Hải Hà: "Mặc trang phục dân tộc để thêm yêu bản sắc văn hóa"

Tôi được bà, rồi mẹ truyền dạy lại cách thêu thùa các hoa văn, hoạ tiết và cách mặc trang phục của đồng bào mình. Khi con cháu tôi lớn, tôi đã dạy chúng thêu để khi đi lấy chồng, sang làm dâu nhà chồng đều biết tự tay thêu thùa trang phục cho mẹ chồng, cho con và cho những người trong dòng họ nhà chồng.

Tôi đã nỗ lực truyền dạy lại cho con cháu trong nhà cũng như các thế hệ trẻ trong xã cách thêu thùa trang phục truyền thống. Khi dạy, chúng tôi giảng giải về ý nghĩa của từng nét hoa văn, từng đường kim mũi chỉ, cách kết hợp màu sắc của các sợi len để làm nên nét hấp dẫn của bộ trang phục truyền thống. Chúng tôi cũng vận động thêm các cháu trẻ tuổi thích mặc trang phục, thêu thùa và truyền dạy các tập tục tốt đẹp cho thế hệ con cháu để thêm yêu và biết trân trọng những giá trị văn hoá truyền thống, bản sắc của đồng bào mình.
 

Tiến sĩ Trần Hữu Sơn, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam: "Bảo tồn và phát huy giá trị di sản phải xuất phát từ nguyên gốc, có chọn lọc kỹ càng"

Để bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Quảng Ninh cần phải tìm hiểu, tham vấn các nhà văn hóa, các chuyên gia du lịch. Và hơn hết, phải xuất phát từ nguyên bản của đồng bào dân tộc; đồng bào có cái gì thì phát huy cái đó, không nên lai căng, vay mượn. Mà cũng không phải tất cả đều sử dụng được từ trong vốn cổ ấy, phải xem xét cái nào có thể chưng cất, nâng tầm lên để phục vụ du lịch, cái nào chỉ bảo tồn nguyên trạng. Đó là cả một quá trình chọn lọc kỹ càng.

Thêm nữa, phát huy giá trị di sản cũng phải tính đến chỗ phát triển bền vững, không thể làm ngày một ngày hai rồi bỏ đó mặc kệ tương lai di sản ra sao. Những loại hình trình diễn dân gian thì phải để dân nắm giữ và biểu diễn, người dân giữ của họ mới bền vững. Vì thế, cần có thêm cả những khoảng không gian để bà con dân tộc sinh hoạt cộng đồng, đưa bà con đến sống ở đấy, tổ chức các hoạt động văn hóa, sinh hoạt văn nghệ, thêu dệt thổ cẩm, truyền dạy văn hóa dân gian, truyền nghề thủ công truyền thống. Đây cũng là chỗ tổ chức cho du khách trải nghiệm đời sống của bà con dân tộc. Tôi nghĩ, Quảng Ninh hoàn toàn có đủ điều kiện để làm những mô hình rồi nhân rộng áp dụng cho nhiều nơi.

Phạm Học (Thực hiện)