Giải mã bí ẩn ở các di tích

Do thời gian và những biến thiên của lịch sử, các di tích còn tồn tại đến ngày nay ít nhiều đều bị mai một, không còn giữ được kiến trúc nguyên gốc. Chính vì vậy, khai quật khảo cổ học là điều kiện cần thiết để làm căn cứ khoa học xác định giá trị, phục vụ trùng tu, tôn tạo các di tích.

Điều đó cũng không là ngoại lệ với các điểm di tích thuộc quần thể di sản nhà Trần tại Đông Triều, di chỉ Đầu Rằm tại Quảng Yên, đình làng Bang tại Hoành Bồ đã và đang được khảo cổ trong dịp này...

Các cán bộ của Trường ĐH Khoa học xã hội và nhân văn, Bảo tàng Quảng Ninh khảo sát thực địa một vị trí khảo cổ tại khu vực Thông Đàn thuộc quần thể di tích Ngọa Vân (Đông Triều). Ảnh: Phan Hằng

Di sản nhà Trần và bí ẩn không được chép lại

Các di sản nhà Trần vốn trải rộng với rất nhiều điểm di tích trên khu vực đồi núi phía Bắc của Đông Triều. Đợt khai quật khảo cổ học thời gian gần đây đang cố gắng để giải mã tiếp những vấn đề mà thư tịch cổ không ghi chép lại, chỉ còn lại dấu vết chìm trong lòng đất nhiều năm qua.

Trong đó, chùa Hồ Thiên (xã Bình Khê) được thiền sư Pháp Loa, tổ thứ hai của Thiền phái Trúc Lâm cho xây dựng vào năm 1327, để làm nơi tiếp tục tu học của các vị sư tăng sau khi hoàn thành xuất sắc khóa học tại Quỳnh Lâm viện. Tư liệu thư tịch cũng cho biết, tại đây thiền sư Pháp Loa đã cho dựng một tòa bảo tháp. Các cuộc điều tra khảo cổ học năm 2007-2008 tại chùa Hồ Thiên đã tìm thấy một số cấu kiện tháp đất nung thời Trần ở khu vực vườn tháp. Và dưới thời Lê Trung Hưng, triều đình nhà Lê đã cho trùng tu chùa Hồ Thiên trên quy mô rất lớn...

Các điểm di tích thuộc quần thể di tích Ngọa Vân đa số đều nằm trên cao, bốn bề là rừng núi. Ảnh: Phan Hằng

Tuy nhiên, nay thì các kiến trúc chùa tháp tại đây chỉ còn là phế tích. Thư tịch cổ cung cấp nhiều thông tin quý giá nhưng không cho biết về quy mô, cấu trúc kiến trúc chùa, tháp ở Hồ Thiên các thời kỳ cũng như diễn biến của nó qua các giai đoạn lịch sử. Điều này chỉ có thể giải đáp qua khai quật khảo cổ học.

Tương tự như vậy, di tích chùa Ba Bậc (xã Bình Khê) được phát hiện năm 2007 trong đợt điều tra khảo cổ học khu vực Ngọa Vân - Hồ Thiên, do Viện Khảo cổ học thực hiện. Qua đây cho thấy, tại Ba Bậc còn lại dấu vết nền móng kiến trúc được xếp bằng đá, cuội cùng rất nhiều loại hình vật liệu kiến trúc như gạch, ngói phân bố trên một khu vực rộng khoảng 2.500m². Bên cạnh đó còn tìm thấy dấu vết của hai tháp đá quy mô khá lớn, cấu trúc có nhiều nét tương đồng với tháp Đoan Nghiêm và tháp Phật Hoàng hiện còn tại am Ngọa Vân, đã bị sập đổ cùng khá nhiều loại hình di vật gốm men có niên đại thời Trần cho đến thời Lê Trung Hưng...

Ngói cổ thu được trong quá trình khai quật di tích khu vực Đô Kiệu. Ảnh: Phan Hằng

Nằm trên con đường hành hương từ chân núi lên đến am Ngọa Vân, các điểm di tích Cửa Phủ, Đô Kiệu và Thông Đàn cũng từng phát lộ các dấu vết nền móng kiến trúc và khá nhiều loại hình di vật qua điều tra, khảo sát khảo cổ học từ năm 2008. Trong đó, đáng lưu ý, tại địa điểm Đô Kiệu đã tìm thấy những viên ngói sen trên lưng in nổi hai chữ Hán “Vân Phong” - cách gọi khác của Ngọa Vân, giống như tại am Ngọa Vân và chùa Ngọa Vân. Điều đó cho phép khẳng định, Đô Kiệu nằm trong cùng hệ thống am, chùa Ngọa Vân...

Đầu Rằm, đình Bang với những điểm mới

Có dịp đến với Đầu Rằm, chúng tôi khá ấn tượng bởi di chỉ này nằm trên một ngọn núi nhỏ nổi bật lên giữa vùng trũng ven biển của xã Hoàng Tân (TX Quảng Yên). Theo đánh giá của các nhà khoa học, Đầu Rằm là phức hợp di tích thuộc thời đại kim khí với hai giai đoạn diễn tiến văn hóa. Giai đoạn sớm thuộc bình tuyến văn hóa Phùng Nguyên muộn (cánh ngày nay trên 3.000 năm), khi ấy Đầu Rằm vừa là di chỉ - xưởng vừa là nơi chôn cất người chết. Giai đoạn muộn thuộc văn hóa Đông Sơn là di chỉ cư trú và mộ táng. Đây là một trong không nhiều di tích văn hóa sơ kỳ kim khí ở Việt Nam có địa tầng dày, nội dung văn hóa phong phú cung cấp tư liệu về quá trình tụ cư và mưu sinh của các nhóm cư dân ở địa bàn vùng duyên hải...

Các cấp nền khu trung tâm di tích Ba Bậc phát lộ trong quá trình khai quật khảo cổ. Ảnh do bộ môn khảo cổ học, Trường ĐH Khoa học xã hội và nhân văn Hà Nội cung cấp.

Ông Kiều Đinh Sơn, Giám đốc Bảo tàng tỉnh, cho hay: Lần khai quật này đi theo một hướng khác nhằm làm rõ đặc trưng di tích, loại hình di vật và các mối quan hệ của Đầu Rằm trong bối cảnh sơ kỳ đồng thau ven biển Đông Bắc; quá trình thích nghi và chiếm lĩnh đồng bằng của cư dân cổ ở Quảng Ninh. Đồng thời tìm kiếm và nghiên cứu những chứng tích về khai thác tự nhiên và những dấu tích liên quan đến nông nghiệp sớm của cư dân Đầu Rằm.

Chưa được xếp hạng nhưng qua khảo sát đình làng Bang (xã Thống Nhất, huyện Hoành Bồ) vào năm 2016, các cán bộ BQL Di tích tỉnh đã thu được rất nhiều loại hình di vật của các thời kỳ khác nhau. Qua đó cho thấy, tại đây đã từng tồn tại các công trình kiến trúc có quy mô lớn, kết cấu khung gỗ, mái lợp ngói. Hơn nữa, không chỉ có di tích thời Trần mà tại đây, các thời kỳ đều xây dựng các kiến trúc làm nơi thờ tự và thực hành các nghi lễ tín ngưỡng, tôn giáo khác.

Người dân địa phương tham gia thu dọn đất đá phục vụ cho quá trình khai quật khảo cổ tại Ngọa Vân (Đông Triều). Ảnh: Phan Hằng

Đình Bang nằm trên bờ vịnh Cửa Lục, cách không xa di tích bến Gạo Rang và thành Xích Thổ. Những nghiên cứu về Vân Đồn đã chỉ ra vị trí và vai trò của bến Gạo Rang giống như điểm trung chuyển từ trong ra (trọng nội địa ra Cống Đông, Cống Tây), từ ngoài vào (từ biển vào khu vực nội địa) trong hệ thống thương cảng Vân Đồn. Vì vậy, việc khảo cổ nhằm có cơ sở xác định vai trò của đình Bang trong hệ thống bến, bãi, kiến trúc của thương cảng Vân Đồn, đồng thời để giải đáp các vấn đề khoa học liên quan đến di tích, cung cấp luận cứ cho việc khoanh vùng cắm mốc bảo vệ và phát huy giá trị của di tích trong tương lai...

Ông Kiều Đinh Sơn cho biết, việc khai quật do Trường ĐH Khoa học xã hội và nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) và Bảo tàng Quảng Ninh phối hợp triển khai. Quá trình khai quật tại hiện trường sẽ hoàn tất ở tổng thể các di tích vào cuối năm nay. Những “bí mật” của lịch sử sẽ được hé lộ thông qua các đợt báo cáo kết quả khai quật khảo cổ học trong thời gian tới đây.

Phan Hằng