Từ "cái" trong kho tàng địa danh Quảng Ninh

Từ xưa đến nay, ở Quảng Ninh chưa có một công trình nào nghiên cứu về địa danh. Ở vùng đất than biển này có hàng nghìn câu hỏi về địa danh chưa có lời giải như: Vì sao lại gọi là Vịnh Hạ Long và có tên từ bao giờ, rồi Đông Triều, Hoành Bồ, Yên Hưng, Vân Đồn, Bình Liêu... Chỉ riêng những địa danh có chữ "cái" đứng đầu cũng rất cần sự lý giải.

Cảng Cái Rồng. Ảnh: Phạm Học

Những địa danh như: Cái Lân, Cái Rồng, Cái Chiên, Cái Cống, Cái Cưa... ở Quảng Ninh đến nay chúng tôi đã thống kê được 162 trường hợp. Tuy chưa thật đầy đủ nhưng với số lượng đó cho thấy từ “cái” ở Quảng Ninh là nhiều và phân bố rải rác từ Móng Cái về Quảng Yên. Phân loại 162 địa danh có từ “cái” đứng đầu, chúng tôi nhận thấy có 7 địa danh là tên xã hoặc từng là tên xã, như: Cái Chiên, Cái Chuồn, Cái Chuyên, Cái Kỳ, Cái Rộc... Có 24 địa danh đã hoặc đang là tên thôn, ví dụ như: Cái Ban, Cái Bí, Cái Dẹn, Cái Đán, Cái De, Cái Được, Cái Gia, Cái Gian, Cái Hanh, Cái Hàm; 10 địa danh là tên khu dân cư, như: Cái Đá, Cái Đe, Cái Mắm, Cái Nong, Cái Phần, Cái Rùa...; 22 địa danh là tên đảo đá, như: Cái Bàn, Cái Bí, Cái Chiên, Cái Cóng Bà, Cái Cưa, Cái Đe, Cái Đá...; 19 địa danh là tên sông kiểu như: Cái Bướu, Cái Cả, Cái Đầm, Cái Đàn, Cái Gia, Cái Leo, Cái Nứa, Cái Dăm, Cái Sắc; 18 địa danh là bến sông như: Cái Tràm, Cái Châm, Cái Cống, Cái Dăm, Cái Hanh, Cái Hàm... và 8 địa danh là cánh đồng: Cái Cháy, Cái Đầm Tây, Cái Hăm, Cái Thông v.v..

Nghiên cứu 162 địa danh có từ “cái” đứng đầu ở Quảng Ninh cho thấy nhiều vấn đề được đặt ra để trao đổi, đó là địa bàn xuất hiện, quá trình hình thành phát triển. Địa bàn xuất hiện có tới 90% địa danh ở vùng gần sông, ven biển, nơi cư trú của người Việt cổ. Phạm vi loại địa danh này khá rộng từ TP Móng Cái về đến TX Quảng Yên. 10% còn lại xuất hiện ở vùng bán sơn địa, nơi cư trú của người Tày, người Dao, người Hoa. Ví dụ như Cái Đước là thôn ở xã Quảng Phong (Hải Hà) xưa là xã Đại Lai, có 98% người Hoa cư trú; Cái Gia thuộc xã Tân Bình (Đầm Hà) xưa có 78% người Hoa cư trú; Cái Gian thuộc xã Nam Sơn (Ba Chẽ) có 78,93% người Dao cư trú.

Trong 162 địa danh có từ “cái” đứng đầu ở Quảng Ninh gắn bó với gần 30 nhóm địa danh khác nhau là tên đơn vị hành chính, núi, đồi, làng, suối, vùng vịnh, cánh đồng, đê, biển, đình, đền... Tuy nhiên có thể chia thành hai nhóm lớn: Địa danh chỉ đối tượng tự nhiên và địa danh chỉ đối tượng nhân tạo.

Đền Cái Lân. Ảnh: Phạm Học

Để tìm hiểu nguồn gốc của các địa danh có từ "cái", chúng tôi đã tìm đọc "Tục ngữ, ca dao Việt Nam" của Vũ Ngọc Phan. Sách của Vũ Ngọc Phan có 47 từ, đã cho biết nguồn gốc của ca dao, tục ngữ bắt nguồn từ lao động sản xuất và xuất hiện từ thời Bố Cái đại vương. Như vậy, từ "cái" đã xuất hiện từ thời các vua Hùng khai thiên lập địa. Những di chỉ khảo cổ văn hóa Hạ Long cách ngày nay từ 4.000 đến 2.000 năm, (Cái Dăm, Cái Bèo) giúp chúng tôi có căn cứ để khẳng định 162 từ "cái" có thể đã xuất hiện cách ngày nay khoảng từ 4.000 đến 2.000 năm. Khẳng định thời gian ra đời của từ "cái" nhấn mạnh thêm tính bất biến của từ. Mặt khác “cái” là từ thuần Việt, trong ca dao tục ngữ Việt Nam đã ghép với 21 từ tố để tạo ra 47 danh từ.

Khác với các nhóm địa danh khác ở Quảng Ninh, địa danh có từ “cái” đứng trong 162 trường hợp, chỉ có 5 từ chỉ phương hướng (Cái Đá Đông, Cái Đầm Tây, Cái Đầm Đông, Cái Giám Đông, Cái Giám Tây); có 5 từ chỉ ngôi thứ: Cái Cổng Ông, Cái Cổng Bà, Cái Lán Con, Cái Lưu Con, Cái Rồng Con. Tỷ lệ đó cho thấy người xưa đã rất thận trọng đặt tên cho vùng đất nơi họ sinh sống.

Nghiên cứu để một địa danh có một bản lý lịch (dù rất tóm tắt) chúng tôi chưa thể làm được và vì hiểu biết nông cạn, chúng tôi chỉ biết xới xáo lên một số ý kiến để các nhà nghiên cứu sẽ làm rõ quá trình phát sinh, phát triển và phát huy giá trị của địa danh, đóng góp cho quá trình xây dựng quê hương giàu đẹp.

Cảnh Loan (CTV)