Người Sán Dìu xã Bình Dân, huyện Vân Đồn: Bảo tồn, phát huy giá trị soọng cô

Soọng cô là làn điệu dân ca độc đáo chất chứa tâm tư, tình cảm và ước muốn của người Sán Dìu trong đời sống. Các cuộc hát soọng cô đồng thời cũng là môi trường diễn xướng dân gian góp phần gìn giữ văn hóa tộc người. Ở xã Bình Dân, huyện Vân Đồn, loại hình dân ca này đã được nhiều nghệ nhân gìn giữ, bảo tồn và phát huy giá trị.

Theo tiếng Sán Dìu, “soọng” nghĩa là hát, “cô” là ca. Truyền thuyết kể lại rằng, từ thủa trời đất còn gần nhau, có một làng quê rất trù phú. Một hôm nước sông dâng cao làm chết muôn loài. Trong làng có hai chị em họ người Sán Dìu chui vào quả bầu khô, nổi lên theo dòng nước nên sống sót. Khi nước rút, vì trong vùng không còn ai nên họ đành lấy nhau, sinh nhiều con. Tuy làng đông người nhưng không thể lấy nhau vì cận huyết nên phải sang làng khác tìm hiểu. Để bạn tình ở làng bên rung động, họ dùng tiếng hát để diễn tả lòng mình. Điệu hát soọng cô ra đời từ đó.

Tuy nhiên, không chỉ nói về tình yêu đôi lứa, nội dung của soọng cô dần mở rộng, phong phú, đề cập đến nhiều lĩnh vực khác nhau trong đời sống xã hội của dân tộc Sán Dìu, như: Tình yêu thiên nhiên, quê hương, yêu lao động, phê phán cái xấu... Có thể chia lối hát soọng cô thành ba dạng chính sau: Hát giao duyên, hát trong đám cưới, hát trong lao động sản xuất.

Một buổi sinh hoạt của CLB Hát Soọng cô, xã Bình Dân, huyện Vân Đồn.

Hát soọng cô có khi để trổ tài, có thể đôi nam nữ yêu nhau nhưng chưa dám ngỏ lời trực tiếp mà phải mượn câu hát tâm tình. Có khi người mẹ hát soọng cô để ru con; người già hát mừng đám cưới, mừng nhà mới, mừng thọ, v.v.. Hát soọng cô chủ yếu ứng tác, lời ca phù hợp với hoàn cảnh cụ thể nên người hát phải hiểu biết, nhanh trí và có tài ứng khẩu. Cũng vì tính chất ngẫu hứng nên hát soọng cô không có nhạc đệm.

Lời hát soọng cô chủ yếu là thơ tứ tuyệt nhưng có nhiều bài, câu đầu 3 chữ, ba câu sau mỗi câu 7 chữ. Những câu hát soọng cô không bị giới hạn bởi không gian, thời gian cũng như bối cảnh diễn xướng. Theo ông Nguyễn Quang Vinh, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Quảng Ninh, có những cuộc hát soọng cô có thể kéo dài từ 5 đến 7 ngày, thậm chí nửa tháng, hát từ làng này qua làng khác. Vì vậy, soọng cô chứa đựng tri thức dân gian rất lớn cũng như lịch sử hình thành và tâm thức của dân tộc Sán Dìu ở những góc độ, những cung bậc khác nhau.

Xã Bình Dân, huyện Vân Đồn, có khoảng 93% dân số là người dân tộc Sán Dìu. Trong cộng đồng người Sán Dìu ở Bình Dân, số người biết hát soọng cô không còn nhiều. Vì vậy, để tranh thủ được đội ngũ nghệ nhân này, tháng 1/2016, CLB Hát soọng cô xã Bình Dân chính thức ra đời với 23 thành viên. CLB đã có 3 người được công nhận là Nghệ nhân dân gian Việt Nam. CLB cũng đã làm hồ sơ đề nghị xét phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian Việt Nam cho các ông, bà: Tô Thị Tạ, Trương Thị Choong, Dư Thị Ngọc, Từ Thị Mói, Tô Văn Quảng.

Các nghệ nhân trong CLB đang từng bước truyền dạy lại cho thế hệ sau những làn điệu, câu hát mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Theo bà Từ Thị Kém, Chủ nhiệm CLB, hiện có những thành viên tuy tuổi cao, kinh tế khó khăn nhưng rất hăng hái tham gia biểu diễn và truyền dạy hát soọng cô, như: Bà Dư Thị Ngọc, bà Từ Thị Mói, ông Tô Văn Quảng, bà Tô Thị Tạ, v.v..

Một số thành viên trong CLB Hát Soọng cô, xã Bình Dân, huyện Vân Đồn.

Bà Từ Thị Mói sinh năm 1942 ở thôn Đầm Tròn, xã Bình Dân, hiện đang nắm giữ trên 200 bài hát soọng cô. Theo bà Mói, những bài hát này được truyền lại nhiều đời nay từ hình thức truyền miệng nên đang có nguy cơ thất truyền trong xã hội hiện đại. Vì thế, bà đã chép tay lại những bài hát này. Theo bà, nên kết hợp truyền dạy cho các thành viên trẻ tuổi của CLB và đưa loại hình dân ca này vào dạy ngoại khóa ở trường học để có thể bảo tồn và phát huy giá trị di sản.

Tuy nhiên, hiện nay các thành viên CLB Hát soọng cô Bình Dân tuổi đời ngày càng cao, người trẻ nhất cũng trên 40 tuổi. Việc tổ chức truyền dạy để thu hút thế hệ trẻ của CLB còn mang tính tự phát, nhỏ lẻ, chưa tổ chức được thành những lớp học bài bản. Bên cạnh đó, sự du nhập âm nhạc đương đại đang làm cho soọng cô chưa thấm vào được lớp trẻ.

Theo ông Hồ Anh Tuấn, Phó trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Vân Đồn, để khắc phục những hạn chế nêu trên, không chỉ ở Bình Dân mà trong những xã có người Sán Dìu, huyện sẽ tổ chức các lớp truyền dạy và thực hành hát soọng cô trong cộng đồng địa phương. Trên cơ sở phát huy hiệu quả của CLB Hát soọng cô hiện tại làm điểm để nhân rộng, phấn đấu đến năm 2020, mỗi thôn thành lập được một CLB với phương châm từng bước trẻ hóa thành viên CLB. Thành viên các CLB nếu đủ điều kiện sẽ được lập hồ sơ đề nghị phong tặng danh hiệu nghệ nhân.

Phạm Học[links()]