Suy giảm giá trị di sản cảng cổ Vân Đồn

Đó là nhận định của Đoàn nghiên cứu khảo cổ học di sản thương cảng Vân Đồn tại khu vực đảo Quan Lạn (thuộc 2 xã đảo Quan Lạn, Minh Châu, huyện Vân Đồn), sau đợt khảo sát, thám sát khảo cổ học mà đoàn vừa tiến hành vào đầu tháng 4 vừa qua.

Các hiện vật tiêu biểu phát hiện được qua đợt khảo sát của đoàn dịp đầu tháng 4 vừa qua. Ảnh: Phan Hằng

Nhiều phát hiện mới

Lần khảo sát này, nhóm nghiên cứu cùng với các nhà khảo cổ học có tiếng trong nước như TS Lê Thị Liên, nghiên cứu sinh Bùi Văn Hiếu của Viện Khảo cổ học (IA), các tình nguyện viên nước ngoài, thành viên Dự án khảo cổ học hàng hải Việt Nam (VMAP) đã tiến hành khảo cổ tại khu vực thương cảng Vân Đồn.

Vậy “quá khứ” của di sản cảng cổ Vân Đồn còn gì sau những tìm kiếm, phát hiện của các nhà khảo cổ học trước đây? Đoàn đã kiểm tra các viên đá buộc thuyền ở di tích bến Cống Cái mà nhóm VMAP đã ghi lại trước đây, tuy nhiên đợt này qua khảo sát thì 2 trong số di tích đá buộc thuyền đã bị xáo trộn bởi hoạt động khai thác gỗ, 1 di tích bị xáo trộn nặng nề. Tương tự, di tích giếng Tiền/giếng Đình qua các bằng chứng khảo cổ học sớm nhất tại đây cho thấy nó có thể đã được sử dụng từ thế kỷ XI, tuy nhiên đợt khảo sát này giếng đã bị phá huỷ bởi hoạt động khai thác gỗ.

Đoàn khảo sát lần này có sự tham gia của 10 thành viên quốc tế đến từ Úc, Philippin... Ảnh: Phan Hằng

Việc khảo sát bằng máy dò kim loại tại khu vực đồi Đình gần Sơn Hào (xã Quan Lạn) đã phát hiện được một số đinh sắt mà theo Upul Nisantha, chuyên gia bảo tồn ở Sri Lanka thì chúng có thể tồn tại từ 800 năm cách ngày nay.

Đồng Chổi nằm trên xã đảo Minh Châu, qua thám sát và khảo sát đã phát hiện dấu tích cư trú của con người thời kỳ tiền sử thuộc văn hoá Hạ Long phân bố rộng ở đây, với mật độ dày đặc, số lượng lớn hiện vật gốm, đá trong 2/4 hố thám sát có hiện vật. Cụ thể, hiện vật gốm lên tới hơn 20kg chỉ trong diện tích 1m2 ở hố 1 và con số này lên tới 70kg trong diện tích 2m2 khai quật ở hố 2, đều là các mảnh vỡ của thân, miệng. Di vật đá cũng có số lượng lớn với 1.348 hiện vật, gồm rìu hoặc đục mài nhẵn, đá mài, chày nghiền, hòn nghiền, mảnh tước, hạch đá...

Do vậy, đoàn nhận định, nhóm cư dân thời tiền sử có khả năng tụ cư trên nhiều cồn cát hay ven chân núi khác ở khu vực này, với số lượng khá đông đúc từ 4.500 năm – 3.500 năm cách ngày nay. Hơn thế, quan hệ giao lưu – trao đổi của họ với các nhóm cư dân khác là rất lớn. TS Lê Thị Liên cho hay, ngoài di vật gốm, đá, đoàn đã phát hiện được một số mảnh tách obsidian (đá vỏ chai, mảnh rất cứng, sắc) là loại đá không có ở vùng đảo Quan Lạn, có thể chúng đã được trao đổi với các nhóm cư dân khác. Đây cũng là giá trị đặc biệt quan trọng của lịch sử thương cảng Vân Đồn nhiều ngàn năm về trước.

Một số hiện vật phát hiện được qua đợt khảo sát, thám sát khảo cổ học tại khu vực đảo Quan Lạn (huyện Vân Đồn). Ảnh: Phan Hằng

Cần tăng cường bảo vệ

Qua khảo sát lần này cho thấy, các giá trị văn hoá xuất lộ trên phạm vi rộng trong khu vực đảo Quan Lạn. Nơi đây có lịch sử cư trú của con người từ hàng ngàn năm về trước, riêng khu vực Cống Cái – Sơn Hào và khu vực Cái Làng với dòng Cống Cái và dòng sông Mang chắc chắn đã là một vùng giao thương sôi động vào khoảng thế kỷ 12, 13, thể hiện bằng sự có mặt của dấu tích kiến trúc, nhiều loại hình gốm sứ cao cấp và gốm men dân dụng đã phát hiện trước đây, các đồng tiền thời Tống tìm thấy trong khu vực này. Di tồn của cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông ở đây được xác định chắc chắn bởi các dấu tích trong các hố khai quật năm 2016 và có thể nhận diện qua khảo sát cảnh quan, địa hình khu vực Cống Cái – Sơn Hào.

Tuy nhiên, sự phát triển kinh tế - xã hội với tốc độ nhanh chóng ở Quan Lạn đã tác động mạnh tới các di sản văn hoá và môi trường cảnh quan nói chung. Đó là sự biến dạng nhanh chóng của khu vực Cống Cái – Sơn Hào, vốn đã được khảo sát vào những năm 1970 của GS Đỗ Văn Ninh và gần đây là các cuộc khảo sát, khai quật tiến hành trong các năm 2014 – 2017, với những di tích khảo cổ học quan trọng đã được phát hiện, di vật xuất lộ dày đặc ven bờ vịnh Cống Cái. Tuy nhiên, di tích này đã bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi hoạt động làm đường, đốt rừng xảy ra vào khoảng cuối năm 2017, đơn cử như sự biến mất của giếng Tiền, các khối đá neo thuyền bị dịch chuyển như đã kể trên, hay các dấu tích kiến trúc phía Tây Nam, dưới chân đồi Đình đã bị xe ủi đường chạy qua.

Các hố thám sát tại khu vực Đồng Chổi (xã đảo Minh Châu, huyện Vân Đồn) đã phát hiện nhiều hiện vật gốm, đá cho thấy dấu tích cư trú của người tiền sử. Ảnh do đoàn khảo cổ cung cấp.

Khu vực Đồng Chổi đang được quy hoạch, sử dụng làm nghĩa trang cũng đang làm di tích bị tác động nặng nề. Khu vực Cái Làng là nơi xuất lộ các dấu tích khảo cổ học đã được khoanh vùng bảo vệ, tuy nhiên cảnh quan nơi đây đang bị biến đổi do các hoạt động làm đường vận chuyển gỗ, đào đắp bờ nuôi trồng thuỷ sản, nhiều mảng rừng, cây gỗ sau khi chặt không trồng lại... dẫn tới đất đai bị xói lở, ảnh hưởng tới cảnh quan và giảm giá trị của di tích.

Chứng kiến sự suy giảm giá trị của các di sản quan trọng mà đoàn từng khảo sát trước đây, TS Lê Thị Liên cho rằng, nếu không có những biện pháp cấp thiết, di sản liên quan thương cảng cổ Vân Đồn cũng như di tích Đá Mới tại Đồng Chổi sẽ sớm không còn quan trọng đối với cộng đồng địa phương và du khách khi đến Quan Lạn nữa.

Vì vậy, khu vực Cống Cái – Sơn Hào cần lập ngay hồ sơ di tích, khoanh vùng đưa vào bảo vệ, vùng lõi là những nơi xuất lộ các dấu tích khảo cổ học, vùng II là khu vực cảnh quan xung quanh. Không nên khai thác đá, cát, chặt phá rừng bừa bãi trong khu vực bảo vệ; không xây dựng các công trình lớn, ảnh hưởng đến cảnh quan tự nhiên và tầng văn hoá của khu di tích. Khu lò đốt rác cần được di dời và có phương pháp xử lý đảm bảo hiệu quả hơn. Di tích Đồng Chổi trước mắt cần hạn chế việc quy tập mộ về gò Đồng Chổi, nhất là khu vực có dấu tích văn hoá rõ nét đã phát lộ. Cần sớm lập hồ sơ di tích để khoanh vùng bảo vệ và tiếp tục nghiên cứu, khai quật để làm rõ hơn về đời sống của cư dân thời kỳ tiền sử tại đây.

Phan Hằng