Ngàn năm di sản nhà Trần

Quần thể di sản nhà Trần tại Đông Triều phân bố trên một khu vực đồi núi rộng lớn phía Bắc nơi đây, hầu hết là phế tích, chìm dưới lòng đất với nhiều điều bí ẩn. Quá trình miệt mài, bền bỉ nghiên cứu khảo cổ học, những dấu tích bị vùi lấp ngàn năm nơi đây đã dần phát lộ...

Thái Miếu được đầu tư xây dựng lại sau quá trình khai quật khảo cổ học.

“Lá rụng về cội”

Đông Triều là quê gốc của nhà Trần, với tâm thế “lá rụng về cội” nên nhiều lăng mộ của các vua Trần đã được xây dựng tại đây. Trong đó, lăng mộ vua Trần Anh Tông - Thái lăng nằm trên đỉnh đồi Trán Quỷ, giờ đây trở thành đảo nổi giữa hồ Trại Lốc, là khu lăng mộ đầu tiên của nhà Trần được xây dựng tại An Sinh. Qua khảo cổ cho thấy, cấu trúc Thái lăng còn lại thuộc giai đoạn muộn của lần trùng tu sau thời Trần, là thời Lê và thời Nguyễn.

Không chỉ Thái lăng, nhiều lăng mộ của các vua Trần cũng đã được khai quật khảo cổ với những khám phá thú vị, khác biệt. Trong đó, lăng Tư Phúc là một trong những lăng tẩm vua Trần có quy mô lớn ở Đông Triều, được nhà Trần cho xây dựng tại An Sinh vào năm 1308 và rước thần tượng các vua Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông từ Long Hưng (tỉnh Thái Bình) về thờ phụng. Tẩm điện trung tâm được xây dựng trên đỉnh núi, gồm sân ngự và hệ thống kiến trúc tạo thành nhiều lớp kiến trúc bao quanh kiến trúc chính. Có nhiều nét tương đồng trong các loại hình vật liệu kiến trúc của lăng với các lăng tẩm ở Long Hưng. Lăng Tư Phúc đã được trùng tu lớn dưới thời Lê Trung hưng, tạo thành một tổ hợp kiến trúc chính có mặt bằng hình chữ Công.

Thái lăng là lăng mộ vua Trần đầu tiên được xây dựng tại Đông Triều.

Kết quả khai quật, nghiên cứu khảo cổ Phụ Sơn lăng - lăng mộ vua Trần Dụ Tông đã khẳng định, đây là lăng tẩm thật sự. Lăng lớn, có cấu trúc mặt bằng mô phỏng đô thành với tường hào bao quanh, khu tẩm điện trung tâm lùi hẳn về phía sau. Kiến trúc của lăng có kết cấu khung cột bằng gỗ, mái lợp ngói mũi sen với các trang trí trên mái gồm lá đề cân, lá đề lệch, tượng tròn hình đầu rồng. Trong đó khá nhiều lá đề cân trang trí hình vũ nữ Apsara, kiểu trang trí vốn hầu như không gặp ở các di tích lăng tẩm khác. Các họa tiết trang trí là sự kết hợp hài hòa yếu tố tư tưởng Phật giáo và tính vương quyền. Lăng được duy trì từ khi xây dựng vào thời Trần đến khi bị phá hủy. Tương tự như vậy, Ngải Sơn Lăng - lăng vua Trần Hiến Tông cũng là lăng tẩm thực chứ không phải lăng tưởng niệm, cũng không chỉ là nơi thờ thần tượng, nhưng dấu vết chính tẩm đã xuất lộ lại là nền móng được xây dựng vào thời sau, thời Lê Trung hưng...

Thời gian qua, nhiều ngôi mộ cổ thời Trần cũng đã được phát hiện ở khu vực đồi núi phía Bắc của Đông Triều. Các ngôi mộ này đều có quy mô lớn, rất chắc chắn với kết cấu tương tự như các mộ phát hiện được tại Phần Cựu (Tam Đường) và Hải Triều (Hưng Hà, Thái Bình), đều là những ngôi mộ của quý tộc Trần tại các vùng đất tổ của triều Trần.

Kinh đô văn hoá nhà Trần

Không chỉ là nơi đặt lăng mộ các vua Trần, nhiều công trình tín ngưỡng, tâm linh cũng đã được xây dựng, tôn tạo dưới thời Trần trên đất Đông Triều, như: Đền An Sinh, Thái Miếu, am - chùa Ngoạ Vân, chùa Trung Tiết, chùa Hồ Thiên, Quỳnh Lâm... Ghi chép ít ỏi về các di tích cộng với lịch sử qua hàng trăm năm nay chỉ còn mặt bằng kiến trúc gốc bị vùi lấp dưới lòng đất, chỉ có thể thông qua kết quả khai quật khảo cổ học để hé mở ý nghĩa của các di tích.

Dấu vết bồn hoa kè đá tròn và khối gạch xếp hoa chanh trang trí tìm thấy tại đền An Sinh là phát hiện độc đáo, lần đầu thấy ở các di tích thời Trần tại Đông Triều.

Tuy nhiên, qua khai quật có những phát hiện khiến chính các nhà khảo cổ, nghiên cứu cũng phải bất ngờ, sửng sốt, làm thay đổi về nhận thức lịch sử. Như mặt bằng di tích đền Thái trên khu vực đồi Đình có tới 39 công trình kiến trúc lớn, nhỏ khác nhau, đã trải qua 3 giai đoạn kiến trúc đời Trần, có mặt bằng hình chữ Vương độc đáo, duy nhất còn nguyên vẹn hiện nay. Chính vì những phát hiện này, các nhà khoa học đã nhận định, đền Thái khởi dựng là Tổ miếu (nơi thờ tổ tiên nhà Trần) sau được mở rộng, trở thành Thái Miếu (nơi thờ hoàng tộc nhà Trần). Kết quả khai quật cộng với nghiên cứu tại quần thể di tích Ngọa Vân cũng đã đưa ra một phát hiện cực kỳ quan trọng: Phật hoàng Trần Nhân Tông đã nhập niết bàn tại am Ngọa Vân trên đỉnh Bảo Đài sơn Đông Triều chứ không phải tại Yên Tử, TP Uông Bí.  

Với tính chất là “thánh địa của Phật giáo Trúc Lâm”, quần thể chùa, tháp Ngọa Vân đã được xây dựng, không ngừng mở rộng cho đến thời Nguyễn thế kỷ XIX. Trong đó, khu vực Đá Chồng - nơi có địa hình bằng phẳng, rộng rãi và hội đủ các yếu tố thuận lợi cho quá trình sinh sống của con người, dưới thời Trần dường như đã có những am nhỏ được xây dựng tại đây. Đặc biệt, thời Lê Trung hưng, Đá Chồng đã phát triển thành một quần thể chùa tháp lớn và hoàn thiện nhất trong các cụm kiến trúc tại Ngọa Vân, bao gồm khu vườn tháp, sân vườn, nội tự và khu tịnh thất.

Khu vực Đá Chồng qua khảo cổ đã phát hiện một quần thể kiến trúc lớn. Ảnh chụp tháng 8/2017.

Một câu hỏi lớn với giới nghiên cứu là tính chất của điện An Sinh (nay là đền An Sinh) dưới thời Trần, qua khai quật cho thấy, điện An Sinh được khởi dựng vào đầu thế kỷ XIII. Các lớp đất đá được bóc gỡ đã phát lộ một quần thể kiến trúc thời Trần với nhiều lớp kiến trúc, phản ánh quá trình phát triển của điện An Sinh dưới thời Trần. Một số di vật đặc biệt quý giá được tìm thấy như tượng phượng bằng đồng, chậu gốm hoa nâu lớn trang trí hoa sen và rồng cho thấy tính chất hoàng gia của kiến trúc này.

Đưa di sản vào đời sống

Quy hoạch tổng thể bảo tồn và phát huy giá trị Khu di tích nhà Trần tại Đông Triều được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt vào năm 2013, là hành lang pháp lý cho công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản với những kết quả to lớn hôm nay. Tuy vậy, quá trình xây dựng và hoàn thiện quy hoạch được tiến hành trong điều kiện có nhiều di tích chưa được điều tra, khai quật khảo cổ học. Việc khoanh vùng bảo vệ di tích phần lớn dựa trên hiện trạng, do đó các vùng bảo vệ, đặc biệt là vùng bảo vệ I đều nhỏ hơn nhiều so với quy mô thực phát hiện sau khảo cổ của di tích.

Ngọa Vân (Đông Triều) nay đã được khẳng định là nơi Phật hoàng Trần Nhân Tông hoá Phật.

Vì vậy, việc rà soát, điều chỉnh Quy hoạch về lâu dài là rất cần thiết. Trước mắt cần mở rộng khu vực bảo vệ di tích cũng như điều chỉnh các tuyến đường kết nối mỗi di tích với hệ thống giao thông kết nối chung của khu di tích nhà Trần, như với các di sản lăng Tư Phúc, Phụ Sơn lăng, Ngải Sơn lăng, Hy lăng. Cùng với đó thì hướng tuyến các kiến trúc của di tích và các tuyến giao thông liên quan cũng phải điều chỉnh, như tại Ngải Sơn lăng, chùa - quán Ngọc Thanh..., để tránh xâm hại và thuận lợi cho phát huy giá trị di tích.

Quan trọng hơn là trong phương án phát huy giá trị di sản, các nhà khảo cổ đã đưa ra ý tưởng kết nối các di sản, nhất là khi hệ thống lăng mộ nhà Trần phân bố tập trung chủ yếu ở xã An Sinh. Thạc sĩ Nguyễn Văn Anh, giảng viên Khoa Lịch sử, Đại học Khoa  học, Xã hội và Nhân văn Hà Nội, đại diện cho đơn vị khảo cổ nhiều di tích nhà Trần tại Đông Triều, đề xuất: Nên quy hoạch khu vực lăng Tư Phúc kết nối tổng thể với đền An Sinh thành một công viên lịch sử văn hóa. Vùng lõi là các di tích, xung quanh là các thiết chế văn hóa mới và có thể khai thác tối đa địa hình đa dạng, cảnh quan thiên nhiên đẹp, thoáng đãng của khu vực này. Quy hoạch như vậy sẽ đáp ứng chiến lược phát triển của địa phương trong tầm nhìn xa. An Sinh - Tư Phúc sẽ trở thành công viên văn hóa lịch sử, nơi đón tiếp khách tham quan, đồng thời cũng là nơi diễn ra các hoạt động văn hóa của khu vực này.

Chậu gốm hoa nâu cỡ lớn với trang trí hoa sen và rồng cho thấy tính chất hoàng gia của kiến trúc điện An Sinh dưới thời Trần.

Ý tưởng kết nối các di sản tại Ngọa Vân cũng cho thấy tính khả thi cao, để tạo thành một tổng thể chùa, am - tháp và tịnh thất. Quần thể kiến trúc khu vực Đá Chồng phục dựng lại theo cấu trúc và quy mô mặt bằng thời Lê Trung hưng, tạo thành trung tâm tín ngưỡng, tôn giáo và du lịch tâm linh. Trong đó, vùng lõi là kiến trúc văn hóa tâm linh và xung quanh là vùng khai thác cảnh quan, phát triển dịch vụ...

Quá trình tôn tạo các di sản nhà Trần nhằm gìn giữ vốn cổ, đồng thời khai thác, phát huy giá trị phục vụ du lịch văn hoá, tâm linh đã và đang được địa phương triển khai mạnh mẽ. Giờ đây cũng là lúc Đông Triều hội được nhiều yếu tố quan trọng, cả về cơ sở khoa học, nguồn lực đầu tư, tin tưởng rằng các di sản của người xưa sẽ sớm được khôi phục tương xứng giá trị, có sức sống bền vững trong đời sống hôm nay.  

Ngọc Mai