Mỹ thuật tạo hình trên sứ Vạn Ninh

Gốm sứ Việt Nam tính đến nay đã có lịch sử gần 1.000 năm phát triển với các lò gốm trải dài khắp cả nước. Đặc biệt nhất có lẽ là gốm sứ Vạn Ninh – Móng Cái với tính chất của dòng gốm nặng lửa.

Tuy sự ra đời của dòng sứ này khá muộn, mãi đến giữa thế kỷ XIX mới xuất hiện cụm lò sứ đầu tiên tại Móng Cái và chỉ sản xuất đến cuối những năm 70 của thế kỷ XX thì ngưng, nhưng sự hiện diện của dòng sứ Vạn Ninh vào đời sống của người dân đất Việt là không thể phủ nhận. Chả thế mà dân gian vẫn truyền khẩu câu “Sứ Móng Cái, vại Hương Canh” như một minh chứng cho sự phát triển, một quá khứ vàng son của dòng sứ này.

Cặp lộc bình vẽ tích "Lưu Hải hý kim thiền".

Để đạt được sự ghi nhận, đánh giá cao đó qua sự hiện diện chỉ hơn một thế kỷ của mình, dòng sứ Vạn Ninh - Móng Cái có những đặc điểm riêng, nổi trội so với các dòng sứ khác ở trong cũng như ngoài nước. Trong đó, điểm riêng nhất là mỹ thuật tạo hình, hoa văn, các đề tài trang trí mang tích truyện, điển tích, điển cố quen thuộc của Đạo giáo, Nho giáo, Phật giáo, mang hàm ý tươi vui, chúc phúc... hiện diện trên từng sản phẩm như chum, chóe, bình.

Sứ Vạn Ninh chuyển tải các tích truyện, thành ngữ, điển tích, điển cố, nhân vật có thật hoặc hư cấu. Nhiều nhất phải kể đến các nhân vật, câu chuyện trong Tam quốc diễn nghĩa, như: Lữ Bố hý Điêu Thuyền; Cung tổ ba lần nhượng Từ Châu - Đào Khiêm; Thái thú Từ Châu ba lần nhượng Từ Châu cho tôn thất nhà Hán là Lưu Bị; Tam cố thảo lư - Lưu Bị ba lần đến lều cỏ mời Gia Cát Lượng xuống núi làm quân sư cho mình; Quan Công thổ sơn ước tam sự - Quan Công khi bị Tào Tháo vây đánh ở núi đất đã quy ước ba điều với Tào Tháo. Tiếp đến là hình ảnh các vị tiên miêu tả trong từng công việc, tích truyện, tính cách cụ thể, như: Nhị sơn Quả Lão Chung Ly - Trương Quả Lão và Hán Chung Ly trong Bát Tiên; Ma cô tiến thọ đồ; Bát tiên quá hải; Lão quân luyện đan; Lưu Hải hý kim thiền - ông Lưu Hải dùng kế hàng phục được yêu tinh cóc, do bị thương nên cóc chỉ còn ba chân.

Chóe trang trí cá hóa rồng.

Sau nữa là các tích, nhân vật khác như: Lý Bạch - Đấu tửu bách thiên. Có nghĩa một đấu rượu thôi sẽ có trăm bài thơ ra đời, ca ngợi nhà thơ lớn đời Đường Lý Bạch; Kỳ tài Tô Thức – Tô Đông Pha nói về tích Tô Đông Pha cùng Dương Kế Xương, hiệu Miên Trúc đạo sĩ du thuyền đêm trăng trên sông Xích Bích đàm luận những chuyện hưng suy kim cổ; Tô Vũ mục dương - Tô Vũ bị Hung Nô đày nơi đất Bắc hoang vu chăn dê; Chu Mãi Thần nên tiếng danh Nho - Chu Mãi Thần thời Hán Vũ Đế tuy nghèo khó, sinh nhai bằng nghề hái củi nhưng ham đọc sách, học hành cuối cùng công thành danh toại; Võ Tòng giết hổ trừ hại cho dân; La Hán hàng long phục hổ. Trai cò tranh đấu, ngư ông đắc lợi – Chỉ sự tranh chấp, bất hòa nếu không dừng lại, hòa giải kết quả sẽ là người khác được hưởng thành quả.

Đặc biệt nhất ở đây phải kể đến đề tài Tam giáo đồng nguyên Nho - Phật - Lão, với ba vị đại diện là Khổng Từ, Thích Ca Mâu Ni và Lão Tử cùng nhau nếm nước trong chum. Đây là biểu hiện cho sự khoan hòa, bình lặng trong cư xử của con người phương Đông. Đồng thời, hoa văn trên gốm sứ Vạn Ninh cũng cho thấy sự hòa hợp giữa các tôn giáo để hướng đến cái Chân - Thiện - Mỹ ở đời.

Chóe trang trí tích trai cò tranh đấu, ngư ông đắc lợi.

Phong cảnh lưỡng long tranh châu, tùng - lộc, phú quý hoa khai, mai - điểu, tùng - hạc, tam đa (Phúc - Lộc - Thọ)... cũng là một đề tài đáng chú ý trên sứ Vạn Ninh. Dưới bàn tay tài hoa của họa công (người vẽ hoa văn), trang trí của gốm sứ Vạn Ninh có sự mạch lạc, tường minh nhưng vẫn biểu cảm, chú giải được cho đồ án trang trí mang hàm ý chúc phúc, tốt lành được thể hiện rõ. Tước - Lộc - Phong - Hầu (gồm con chim sẻ, con nai, tổ ong, con khỉ) đã biểu đạt cho khát vọng quyền cao chức trọng, thành đạt, phú quý. Hoặc thể hiện sự bình yên của cuộc sống như Ngô đồng tân xuân thư thanh - Chánh dữ hạ phong thanh (Tiếng đọc sách mùa Xuân mới nghe như tiếng gió mát mùa Hè); Vũ trụ đằng thăng (Thế giới đi lên); Mỹ yên hý châu - Thổ dụ thốn vân (Khói đẹp vờn châu - Nuốt mây nhả mù); Thu giang phàm ảnh (Bóng buồn trên sông thu); Long đằng phượng vũ (Rồng bay Phượng múa).

Mỗi hình ảnh trên gốm là một câu chuyện riêng biệt giàu hình sắc. Mỗi lần tìm hiểu là mỗi lần ngược về quá khứ với bao nhân vật, điển tích, ý niệm, hàm nghĩa... Nhắc đến sứ Vạn Ninh - Móng Cái, người ta nhắc đến một dòng gốm đặc sắc tồn tại riêng biệt, có vị trí xứng đáng trong dòng chảy gốm sứ Việt Nam...

Đinh Phương (Tạp chí Văn nghệ Quân đội)

[links()]