Tranh thờ dân gian ở Quảng Ninh

Tranh thờ có vai trò quan trọng trong nhu cầu tâm linh, giáo dục con người sống hài hoà với thiên nhiên và cộng đồng trong đời sống đồng bào một số dân tộc trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh. Trước đây, các chất liệu phổ biến làm ra loại tranh này gồm đất và hỗn hợp đá, thảo mộc và nhựa thông nên tranh có vẻ đẹp tự nhiên, nay màu vẽ được chọn từ màu công nghiệp rất phong phú tiện lợi. Đến nay, tranh thờ dân gian vẫn thường sử dụng giấy dó.

Nghệ nhân Hoàng Văn Tài, người Dao Thanh Phán ở xã Đông Hải (Tiên Yên) đang hoàn thiện một bộ tranh thờ.

Tranh thờ dân gian ở Quảng Ninh có 2 dạng: Tranh khắc gỗ và tranh vẽ tay. Hiện nay, ở Bảo tàng Quảng Ninh còn lưu giữ hơn 100 bản dập tranh dân gian các loại, chủ yếu là tranh thờ do hoạ sĩ Lê Vân Hải, nguyên Phó Giám đốc Sở VH-TT Quảng Ninh trao tặng. Đây chủ yếu là các bản tranh dập từ đình, chùa phản ánh nội dung tôn giáo tín ngưỡng, mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên, phản ánh văn hoá của cư dân miền biển. Độc đáo nhất và mang đậm yếu tố biển có lẽ là bức khắc gỗ ở đình Quỳnh Biểu (xã Liên Hoà, TX Quảng Yên), bởi tranh không chỉ có những linh vật thường thấy mà còn cả cảnh chèo đò, thuyền câu dong cá trên biển.

Quan trọng không kém trong dòng tranh dân gian ở Quảng Ninh là tranh thờ của đồng bào các dân tộc thiểu số. Điển hình là dòng tranh thờ của người Dao, người Sán Dìu, người Sán Chỉ. Nghệ nhân Hoàng Văn Tài, dân tộc Dao Thanh Phán ở xã Đông Hải (Tiên Yên) là người có thể vẽ tranh thờ cho cả 3 dân tộc. Ông Tài cho biết: Trong đời sống tinh thần của một số dân tộc có hiện tượng Tam giáo đồng nguyên (Phật giáo, Nho giáo, Đạo giáo) nên đồng bào thường gọi là tranh “tam thanh”. Các tranh đều được vẽ trên giấy dó. Bộ tranh nào nhiều thì 12 tranh, ít cũng 3 tranh và khi sắm về phải làm lễ cúng rất phức tạp nên đều được các gia đình, dòng họ coi như bảo vật gia đình. Ngoài chức năng phục vụ hoạt động tôn giáo tín ngưỡng và trang trí, tranh thờ còn mang tính giáo dục, mang nội dung tri thức dân gian rất lớn. Đặc biệt, theo quan niệm người Dao Quảng Ninh (gồm Dao Thanh Y và Thanh Phán) tranh thờ thể hiện sự linh thiêng, liên quan đến sự an nguy của gia đình, dòng tộc. Bởi thế họ làm lễ cúng tế và cất giữ bộ tranh rất cẩn thận, các ngày lễ tết, giỗ chạp, cấp sắc lớn mới được mang ra dùng.

Trong một diện tích hẹp, nghệ nhân phải bố cục dày đặc các nhân vật thần chủ. Đó là Ngọc hoàng, Thái Thượng lão quân, Ngọc Thanh, Thượng Thanh, Thánh chủ, Khai Thiên, Khai Địa, Thiên Lôi, La Sát cùng với trần gian, thần linh, đức Phật, quỷ thần và địa ngục... Bức tranh nhiều nhất có tới 120 nhân vật thần chủ. Ngoài ra còn có voi, ngựa, cờ lọng, tuỳ tùng hầu hạ.

Hiện nay nhiều tranh thờ dân gian ở đình chùa đã mất, nhiều bản khắc gỗ cũng không giữ lại được. Với tranh thờ của đồng bào dân tộc thiểu số, số lượng nghệ nhân vẽ tranh chỉ còn lại trên đầu ngón tay. Ngoài nghệ nhân Hoàng Văn Tài vừa kể chỉ còn nghệ nhân Lê Hồng Văn (ở xã Đồng Lâm, huyện Hoành Bồ). Thêm vào đó, một số tranh quý hiếm còn bị mất trộm. Đáng lo ngại nhất là từ chỗ dòng tranh thờ dân gian miền núi đã dần dần mai một, nhiều gia đình đã mất hẳn tục thờ tranh, mất dần bản sắc văn hoá độc đáo. Tranh thờ ở Quảng Ninh hàm chứa những giá trị văn hoá độc đáo. Thiết nghĩ, ngành văn hoá nên có đề án nghiên cứu, sưu tầm bảo vệ tranh thờ cũng như tục thờ tranh bởi nếu không phong tục tốt đẹp này sẽ ngày càng mai một.

Huỳnh Đăng