"Vua mỏ nước Việt" Bạch Thái Bưởi

Đó là cách mà người đời tôn xưng Bạch Thái Bưởi ngay lúc ông sinh thời. Cuộc đời và sự nghiệp của doanh nhân Bạch Thái Bưởi tiêu biểu cho tinh thần tự cường dân tộc của giới tư sản Việt Nam. Đặc biệt, vào thời đó, ông là nhà tư sản người Việt duy nhất đầu tư thành công vào lĩnh vực khai thác mỏ.

Khu mộ của gia tộc họ Bạch ở hồ Yên Trung, TP Uông Bí.

Theo tư liệu của Nhà sử học Dương Trung Quốc, Bạch Thái Bưởi sinh năm 1874 trong một gia đình nông dân ở làng Yên Phú, Thanh Trì, Hà Đông (nay là ngoại thành Hà Nội). Nhà nghèo nhưng Bạch Thái Bưởi vẫn được cha mẹ cố gắng cho ông học chữ quốc ngữ, chữ Pháp. Hàng ngày, chàng trai Bạch Thái Bưởi thường đi vớt củi trầm hương ở sông Nhuệ. Tiền bán cây trầm hương vớt được trên sông, chính là những khoản vốn liếng đầu tiên để ông khởi nghiệp. Sau đó, ông xin làm ký lục cho một hãng buôn người Pháp ở phố Tràng Tiền. Vì thế người đời đã gọi ông là “Cậu ký Bưởi”. Để có cơ hội tiếp xúc với máy móc cơ giới và thu nhận những hiểu biết về cách tổ chức và quản lý sản xuất, năm 1894, ông chuyển sang làm việc cho một xưởng thuộc hãng thầu khoán. Năm 1895, nhân dịp Bắc Kỳ có gian hàng triển lãm tại hội chợ Bordeux (Pháp), Phủ thống xứ Bắc Kỳ cần một người Việt Nam thạo tiếng Pháp giới thiệu các mặt hàng trưng bày và với kiến thức của mình, chàng thanh niên Bạch Thái Bưởi, dù mới chỉ 21 tuổi đời đã được lựa chọn.

Sang Pháp, chàng trai Bạch Thái Bưởi tiếp xúc trực tiếp với văn minh phương Tây, tiếp tục làm việc ở đó thêm nửa năm. Khi người Pháp chuẩn bị xây dựng cầu Long Biên, Bạch Thái Bưởi xin vào làm đốc công ở công trình này. Thấy người Pháp đang cần gỗ làm tà vẹt đường sắt, ông bèn hùn vốn với bạn buôn gỗ bán cho Sở hoả xa Đông Dương. Sau đó, ông còn xoay sang buôn ngô, kinh doanh hiệu cầm đồ ở Nam Định, làm vận tải đường sông, làm nhà in Đông Kinh ấn quán, xuất bản tờ Khai Hoá.

Điều mà người đời nể phục chàng trai Bạch Thái Bưởi nhất vẫn là việc ông đã chen chân vào khai thác mỏ. Từ khi triều đình nhà Nguyễn ký hiệp ước bán mỏ, ngành khai thác than gần như là độc quyền của tư bản Pháp. Bạch Thái Bưởi đã đầu tư thành công vào lĩnh vực khai thác mỏ, điều các doanh nhân khác thời ấy không dám làm và không làm được.

Theo tư liệu của PGS.TS Phạm Xanh, giảng viên khoa Sử, Trường Đại học KHXH&NV (Đại học Quốc gia Hà Nội), doanh nhân Bạch Thái Bưởi là chủ sở hữu của một số mỏ than lớn ở tỉnh Quảng Yên (Quảng Ninh ngày nay). Có thể kể ra những mỏ như: An Biên, Bí Chợ, Cầm Thực. Từ năm 1921, ông đã đầu tư khai thác hai mỏ có tên tiếng Pháp là Ăng-toan và Ca-đíp, làm tuyến đường sắt chở than dài 3km, sản lượng hàng năm lên đến 3.000 tấn. Năm 1925, ông còn mua thêm hai mỏ Bí Chợ và Yên Thọ, rộng 1.924ha và làm thêm tuyến đường sắt dài 5,5km ra bến Đá Bạc. Ngoài ra, ông còn chung vốn khai thác một mỏ khác rộng 450ha, hàng năm sản xuất được 9.500 tấn v.v..

Ăn nên làm ra, năm 1928, doanh nhân Bạch Thái Bưởi đem hết tài sản, dốc vào việc khai mỏ. Khi được chính quyền tay sai cấp phép khai thác mỏ than, với tầm nhìn vượt thời đại, ông đã thực hiện chính sách “săn đầu người”, nghĩa là tìm mọi cách thu hút nhân tài. Ông cho người sang Pháp ký hợp đồng với sinh viên tốt nghiệp loại giỏi về chuyên ngành hầm mỏ; ký hợp đồng với chuyên viên nước ngoài vào làm sếp mỏ... Với tầm nhìn và sự năng động, sáng tạo ông đã rất thành công, bán được than sang cả Pháp, Nhật. Than ở các mỏ sản xuất ra nhiều chất thành núi mãi tận đến năm 1945 mới bán hết. Người đương thời tôn ông là “Vua mỏ nước Việt”.

Sự nghiệp khai thác mỏ của doanh nhân Bạch Thái Bưởi gắn chặt với mảnh đất Uông Bí. Ông lấy khu vực Yên Trung làm nơi tập kết than. Hiện nay, dưới đáy hồ còn có những đoạn đường ray chở than, ven hồ còn những cửa lò đào than của doanh nhân Bạch Thái Bưởi. Sau này, đập nhân tạo hồ Yên Trung tích nước được đắp, tất cả bị nhấn chìm xuống đáy hồ. Mặt hồ nổi lên 2 cù lao, trên đó có những lăng mộ của gia tộc Bạch Thái Bưởi.

Ngày 22-7-1932, “Vua mỏ nước Việt” Bạch Thái Bưởi đột ngột qua đời tại Hải Phòng. Di cốt của ông được con cháu mai táng tại Hồ Yên Trung, Uông Bí. Sau đó, con cháu ông lần lượt bán hết sản nghiệp được thừa kế để ra nước ngoài định cư.

Sinh thời, doanh nhân Bạch Thái Bưởi là một trong 4 nhân vật giàu nhất nước Nam lúc đó. Sau này, ông được chọn là “Ông tổ” để vinh danh trong ngày 13-10, ngày Doanh nhân Việt Nam hằng năm. Tại TP Uông Bí có ngôi đền thờ Bạch Thái Bưởi ở gần sông Đá Bạc, một con đường và một bến cảng đã mang tên ông. Tên ông cũng được đặt cho một quỹ học bổng và một giải thưởng vinh danh các doanh nhân. Công ty Công nghiệp Hoá chất mỏ Bạch Thái Bưởi, là công ty duy nhất trong Tập đoàn Công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam không mang tên địa danh mà mang tên một con người.

Bà Bạch Quế Hương, cháu nội, người đang giữ gia phả, một số kỷ vật và thờ cúng doanh nhân Bạch Thái Bưởi, hiện đang sống ở Hà Nội, cho biết: Các cháu chắt của cụ giờ rất đông nhưng đa phần định cư ở nước ngoài. Tuy nhiên việc thờ phụng trông nom hương khói mộ phần, đền thờ của cụ vẫn được các cháu chắt quan tâm chu đáo. Các cháu chắt của cụ rất tự hào về cụ về truyền thống của gia đình, dòng tộc.

Huỳnh Đăng