Nghệ nhân Phạm Thị Hợp và ước mong bảo tồn hát đúm

Nghệ nhân dân gian Phạm Thị Hợp ở xã Cẩm La (TX Quảng Yên) năm nay đã 75 tuổi  là một trong số rất ít người còn nắm giữ được nhiều làn điệu hát đúm ở vùng Hà Nam. Năm 2015, bà đã được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian Việt Nam.

Bà Hợp kể khi còn nhỏ bà theo cha anh đi chã, đi lưới được nghe hát nhiều nên tranh thủ học lỏm. Những lúc rảnh rỗi giữa các đợt đánh cá, bà lại lẩm nhẩm ôn lại những câu hát đúm mới nghe được. Người mà bà chịu ảnh hưởng lớn nhất sau này chính là chị gái của mình: Nghệ nhân Ưu tú Phạm Thị Thành. Kém bà Thành đến 9 tuổi thế nên khi bà Thành là thiếu nữ đi hát đối đáp thì bà Hợp mới chỉ là cô bé lẽo đẽo chạy theo sau. Bà Hợp đã được chị gái mình truyền lại cho rất nhiều điệu hát.

Nghệ nhân Phạm Thị Hợp và một bạn hát.

Bà Hợp mang vốn liếng tích luỹ được để tham gia vào đội văn nghệ của làng của xã để đi hát đúm cho dân công, bộ đội nghe trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ. Tiếng hát của bà đã tạo ra ấn tượng đẹp góp phần xua tan mệt nhọc cho dân công, động viên thanh niên tòng quân bảo vệ Tổ quốc.

Đến bây giờ, sau mấy chục năm, bà vẫn còn thuộc lòng hàng trăm bài hát đúm, chủ yếu là lời cổ. Bà bảo, hát đúm lời cổ trau chuốt và thâm thuý nhất là phần hát đố, hát giảng hay hát hoạ. Nhiều khi người hát thách thức nhau bằng việc vận Kiều, mượn Chinh phụ ngâm để đưa vào lời hát. Người nào không có hiểu biết sâu sắc khó mà hát đối lại được. Là người thuộc truyện Kiều và được nghe nhiều về văn học dân gian, văn chương cổ nên bây giờ bà Hợp ít khi phải bó tay chấp nhận chịu thua trong một cuộc hát nào. Thậm chí, như bà cho biết, nhiều khi đi hát bà phải nói trước với những người hát kém hơn rằng đừng lo lắng, vui là chính cứ hát thoái mái đi, khi đối đáp bà sẽ nhường.

Nghệ nhân Phạm Thị Hợp chia sẻ lý do vì sao mà bà thuộc nhiều, nhớ nhiều và ứng biến nhanh trong các cuộc hát như vậy. Lý do là bởi lúc còn trẻ nhiều lần đi hát đối đáp bà bị thách thức không đối lại được nên tức anh ách trong bụng, về nhà quyết tâm học thật nhiều từ các cụ cao niên để vận dụng. Bà bảo cũng may mà ông trời phú cho bà có trí nhớ tốt để bà thuộc nhiều và có thể hát cả ngày không hết.

Vốn là người say mê và có tâm giữ gìn với hát đúm, bà luôn mong muốn truyền dạy lại cho con cháu những câu hát, bước hát đúm cổ. Vì vậy, mà bà Hợp là một trong những nghệ nhân đầu tiên có công vận động thành lập và phát triển CLB hát đúm Yên Hưng (nay là CLB hát đúm Quảng Yên). Hiện nay câu lạc bộ đã có hơn 20 thành viên, hoạt động được 12 năm và mỗi tháng sinh hoạt một lần. Bà Hợp bảo bà rất mừng là gần đây có một số thanh niên đã xin vào câu lạc bộ, một số cháu học sinh cũng muốn học hát đúm. Bởi vậy, bà đã tích cực hoạt động trong việc mở lớp dạy hát đúm cho các bạn trẻ. Đến nay, học trò của bà đã ngày một đông lên, lớp trung tuổi thì hơn 20 người còn lớp trẻ thì nhiều hơn vì bà vẫn thường xuyên tham gia dạy văn học địa phương cho học sinh phổ thông trong các giờ ngoại khoá.

Bây giờ bà còn hay bắt cặp với Nghệ nhân Ưu tú Ngô Đăng Nhuận để đi hát đúm ở nhiều nơi trong làng ngoài xã, ngoài tỉnh thậm chí lên tận Phú Thọ để hát. Bà khoe, sau mỗi cuộc hát như thế bà cũng có được chút tiền gọi là thăm cặp đồng ra đồng vào. Những lúc nhàn rỗi bà lại cặm cụi chép lại những bài hát năm xưa theo trí nhớ của mình. Bà Hợp đưa tôi xem một số cuốn sổ tay chi chít chữ của mình. Tôi xem qua một lượt ước chừng cũng có đến vài trăm bài. Bà bảo đấy đa phần là hát đúm lời cổ chỉ có phần nhỏ những bài hát đúm lời mới do bà tự đặt lời trong những cuộc hát đối đáp cần sự ứng khẩu nhanh nhạy.

Nghệ nhân Phạm Thị Hợp tỏ ra lo lắng: “Những người như chúng tôi giờ chẳng còn nhiều nữa nếu không truyền lại cho lớp trẻ thì e rằng hát đúm sẽ mai một. Bởi vậy, tuy tuổi cao nhưng tôi còn cố đi hát, ghi chép lại và dạy bảo lớp trẻ”. Bà Hợp ước ao rằng tới đây có thật nhiều cháu nhỏ thích hát đúm và theo học hát đúm. Và bà cũng mong rồi đây sẽ có đơn vị, cá nhân nào đó đánh máy, nhân bản lời hát của bà đã chép tay để phổ biến cho các cháu cùng học.

Huỳnh Đăng