Mặt nạ giấy bồi truyền thống dịp Trung thu

Nếu để ý sẽ thấy Tết Trung thu vừa qua, đồ chơi truyền thống dành cho trẻ em như đèn ông sao, đèn kéo quân, mặt nạ giấy bồi v.v.. đã bước đầu lấn át các loại đồ chơi nhập ngoại từ Trung Quốc. Đây là “tín hiệu vui” cho các làng nghề làm đồ chơi Trung thu, trong đó có sản phẩm mặt nạ bằng giấy bồi...

Một số hoạ sĩ hướng dẫn các cháu thiếu nhi vẽ mặt nạ giấy bồi ở Bảo tàng Quảng Ninh.

Tương truyền, từ thời kỳ văn hoá Đông Sơn cách đây khoảng 2000-3000 năm, người Việt cổ đã biết làm những chiếc mặt nạ từ nhiều loại chất liệu khác nhau như vỏ cây, da thú v.v.. Về sau, khi con người đã văn minh hơn thì chất liệu làm chiếc mặt nạ đã được thay thế bằng giấy bồi. Và cũng như các sản phẩm mang tính văn hoá dân gian khác, chiếc mặt nạ phản ánh khá rõ nét cuộc sống, những mong ước của người nông dân Việt Nam xưa. Mặt nạ hình ông Địa, với hình dáng tròn vo và sắc thái vui tươi tượng trưng cho sự màu mỡ sinh sôi nảy nở của đất đai, mùa màng. Mặt nạ hình thỏ ngọc lại tượng trưng cho sự đẹp đẽ, hài hoà của đất trời, ngày đêm ước vọng về thời tiết mưa thuận gió hoà cho sản xuất nông nghiệp v.v..

Nhìn bề ngoài, chiếc mặt nạ giấy bồi có vẻ đơn giản, dễ làm nhưng để có được nó nghệ nhân dân gian đã phải tốn khá nhiều công sức. Đầu tiên, họ phải có được những chiếc khuôn. Ngày trước, khuôn bằng đất nung hay bằng gỗ, sau này được đúc bằng xi măng. Mặt lõm của khuôn được tạo hình những con vật quen thuộc như: Lợn, thỏ, cáo, trâu, cá chép, sư tử v.v.. Hoặc những nhân vật trong các truyện cổ tích, truyền thuyết lịch sử v.v.. như con kỳ lân, chú Tễu, thằng hề, Tôn Ngộ Không, Trư Bát Giới v.v..
Tiếp theo là công đoạn chuẩn bị giấy dán. Những miếng giấy xé nhỏ được nghệ nhân xếp vào khuôn thành từng lớp và bồi dính lên nhau bằng những lớp keo làm từ bột gạo nếp (vì thế có tên là mặt nạ giấy bồi…).

Sau khi bồi giấy đến một độ dày nhất định, chừng sáu, bảy lớp, nghệ nhân sẽ gỡ chiếc phôi mặt nạ mang đi phơi nắng hoặc hong trên bếp than cho khô. Thường thì ngày nắng to chỉ cần phơi một ngày là mặt nạ đủ cứng. Khi mặt nạ khô là lúc vẽ màu để hoàn thiện quy trình. Tuỳ vào hình thù nhân vật được bồi đúc mà nghệ nhân sẽ lựa chọn những màu sơn khác nhau. Mỗi lớp vẽ xong lại chờ khô mới vẽ lớp kế tiếp. Thường thì nghệ nhân hoàn thiện mặt nạ để đem bán nhưng cũng có khi họ chỉ làm xong công đoạn phơi khô phôi, sau đó bán phôi này và hướng dẫn cho các cháu thiếu nhi cùng vẽ lên mặt nạ theo sở thích của từng cháu. Hiện nay, mỗi chiếc mặt nạ được bán với giá khoảng 20.000-30.000 đồng. Một ngày, nếu nhanh tay mỗi nghệ nhân cũng chỉ làm được chục chiếc là cùng.

Trước sự lấn át của các loại mặt nạ nhựa ngoại nhập vừa rẻ vừa hào nhoáng, có một thời gian dài, mặt nạ giấy bồi truyền thống bị ế ẩm, không cạnh tranh nổi. Những chiếc mặt nạ nhựa với nhiều chủng loại màu sắc và in hình xa lạ xuất xứ từ Trung Quốc đã áp đảo mặt nạ truyền thống. Nhiều nghệ nhân dù đau lòng nhưng vẫn phải giải nghệ. Một số ít nặng lòng với nghề truyền thống thì làm cầm chừng để duy trì. Trên địa bàn TP Hạ Long hiện nay chỉ còn một cặp nghệ nhân ở phường Cao Xanh còn cố gắng bám trụ với nghề. Tuy nhiên, khi chúng tôi tìm đến nhà thì nghệ nhân này đã theo con cái chuyển lên Hà Nội sinh sống. Giờ đây, nghề làm mặt nạ giấy bồi gần như chỉ còn tồn tại trong ký ức người già. Bởi vậy, việc Bảo tàng Quảng Ninh cho khôi phục lại ký ức về nghề truyền thống này cũng như cho các cháu thiếu nhi trải nghiệm các công đoạn làm mặt nạ trong Trung thu năm nay đã được nhiều phụ huynh rất hoan nghênh.

Hoạ sĩ Nghiêm Vinh - người được giao nhiệm vụ khôi phục lại nghề này, cho biết: “- Khi cho các cháu thiếu nhi trực tiếp tham gia các công đoạn làm mặt nạ, nhiều cháu tỏ ra rất thích thú. Một số bậc cha mẹ đã bắt đầu tìm đến hỏi mua cho con chơi. Dường như đang có xu hướng các bậc phụ huynh thay vì mua đồ chơi nhập ngoại thì chuyển sang mua hàng thủ công truyền thống”. Ông Nghiêm Vinh cũng tỏ ra tin tưởng rằng, loại mặt nạ truyền thống này có thể bán được ở Quảng Ninh và nghề này sẽ sớm được khôi phục. Nếu được như vậy thì đây là tín hiệu vui cho một nghề truyền thống tốt đẹp đang bị mai một và cũng là cách giáo dục văn hoá dân tộc rất hữu ích cho thiếu nhi.

Huỳnh Đăng