Hát nhà tơ - hát, múa cửa đình Quảng Ninh thành Di sản văn hoá phi vật thể quốc gia

Mới đây, Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch đã có Quyết định công nhận Hát nhà tơ - Hát, múa cửa đình của Quảng Ninh là Di sản văn hoá phi vật thể quốc gia. Có được điều này là do những giá trị khác biệt độc đáo mang tính đặc trưng riêng có của loại hình này...

Lớp tập huấn Hát nhà tơ - Hát, múa cửa đình do Hội VNDG tỉnh tổ chức. Ảnh tư liệu của Hội VNDG tỉnh

Nghệ thuật trình diễn dân gian Hát nhà tơ - Hát, múa cửa đình đã tồn tại hàng nghìn năm, gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của cư dân các làng xã ven biển, hải đảo Quảng Ninh. Đây là một thể loại được coi là một biến thể, một “mảnh vỡ đáng quý ” (theo cách nói của Giáo sư Tô Ngọc Thanh) trong số 46 làn điệu của ca trù Việt Nam. Không gian tồn tại của Hát nhà tơ - Hát, múa cửa đình kéo dài dọc theo các làng xã từ huyện Vân Đồn đến các vùng dân cư ven biển như Đầm Hà, Hải Hà, Móng Cái; thậm chí còn sang tận bên kia biên giới ở 3 làng người Việt ở Giang Bình, Vạn Vỹ, Sơn Tâm (thuộc huyện Phòng Thành, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc). Đây là một loại hình sinh hoạt văn hoá dân gian cộng đồng được lớp người cao tuổi nắm giữ và lưu truyền trong dân. Loại hình này có phong cách hát, múa nhẹ nhàng, uyển chuyển, thường là trong gia đình có bố mẹ đi hát, hoặc nghe hát rồi truyền lại cho con cháu…

Tuy nhiên, khác với ca trù, Hát nhà tơ - Hát, múa cửa đình ngoài lời hát, còn rất coi trọng múa. Gần như khi trình diễn, tất cả các làn điệu hát đều có múa đi kèm. Đội hát múa là các ca nương trẻ, ít nhất là 3 người, nhiều nhất là 9 người. Ở hát cửa đình, ca nương một tay cầm nén hương, một tay múa, di chuyển đến hết bài (gồm 20 câu) thì trân trọng cắm vào bát hương giữa trên bàn thờ, rồi tất cả kính cẩn vái lạy, lùi ra. Sau múa hương là múa dâng hoa. Múa đội kèn là điệu múa biểu diễn muộn nhất, thường diễn ra vào quá nửa đêm. Lúc này, lễ hội đã không còn ồn ào nhốn nháo, mà không khí nửa đêm về sáng se lạnh, nơi thờ phụng trở nên trầm mặc, thiêng liêng hơn. Buổi sớm ngày kết thúc, trước lúc rước bài vị các vị thần thành hoàng từ đình về miếu, khoảng 7 giờ sáng còn có một điệu múa đậm màu sắc tâm linh nữa là múa tống thần.

Vì coi trọng múa nên trong Hát nhà tơ - Hát, múa cửa đình, ca nương chủ yếu là đứng hát (ngược lại ca trù ca nương chỉ ngồi hát). Riêng với hát nhà tơ, trước kia các ca nương phải mặc quần áo theo đúng nghi thức và nữ giới chỉ được hát ngoài cửa đình, không được vào trong đình để hát múa. Sự uyển chuyển của các điệu múa kết hợp với vai trò của trống cái, của xênh kết hợp với trống con và phách, đã tạo ra cái không khí tưng bừng của lễ hội.

Cũng vì có múa nên không gian diễn xướng của Hát nhà tơ - Hát, múa cửa đình rộng mở hơn ca trù. Ca trù hát ở trên chiếu, sập còn với hát nhà tơ đó là cả sân đình, cả một không gian lễ hội. Thậm chí đó là cả một cánh đồng, dòng sông khi người hát nhà tơ vừa hát vừa lao động sản xuất.

Nếu tách bạch ra thì Hát nhà tơ và Hát, múa cửa đình có sự khác biệt ở chỗ; hát nhà tơ nặng tính chất giao duyên, còn hát múa cửa đình thì nặng tính chất tín ngưỡng. Hát nhà tơ là hoạt động thường xuyên trong dân, từ dân, của người dân lao động; còn hát múa cửa đình chủ yếu là để phục vụ lễ hội của làng. Hát múa cửa đình gắn với đình làng, để ca ngợi những người có có công với nước, với làng…

Để bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá phi vật thể Hát nhà tơ - Hát, múa cửa đình ở Quảng Ninh, theo ông Nguyễn Quang Vinh, Chủ tịch Hội VNDG tỉnh, tỉnh cần có những biện pháp tích cực để bảo tồn, như cần có chính sách đãi ngộ đối với những người có công lưu giữ và truyền dạy hát cửa đình và những nghệ nhân đánh đàn đáy, gõ trống và đánh phách; có kế hoạch lưu giữ bằng cách biên tập, xuất bản các tập sách băng đĩa; mở lớp bồi dưỡng đánh đàn đáy, đánh trống và gõ phách; xây dựng các đội, câu lạc bộ Hát nhà tơ - Hát, múa cửa đình cho 4 địa phương là Vân Đồn, Đầm Hà, Hải Hà và Móng Cái; đồng thời thường xuyên tổ chức liên hoan và giao lưu hát cửa đình với các địa phương trong tỉnh và các địa phương khác trong những  dịp lễ hội v.v..

Huỳnh Đăng