Thơ ca giai đoạn chống Mỹ ở Quảng Ninh - Một thời để nhớ

Nhà thơ Hữu Thỉnh trong một bài phỏng vấn đã nhận xét: “Thơ Quảng Ninh là một trong những cái nôi được chú ý nhất trong thời kỳ chống Mỹ cứu nước. Nhiều giọng thơ đã góp phần hình thành 3 trung tâm thơ ca lớn phía Bắc: Hà Nội, Hải Phòng, Quảng Ninh. Hay nói cách khác, Quảng Ninh cùng với Hà Nội, Hải Phòng hình thành một “tam giác” thơ phía Bắc thời chống Mỹ...”. Quả thật không quá khi nói điều này...

Trong “dàn đồng ca” các nhà thơ chống Mỹ Việt Nam, các nhà thơ Quảng Ninh có một vị trí xứng đáng.

Vùng đất, khí chất con người Quảng Ninh đã hun đúc nên một thế hệ những nhà thơ trưởng thành trong chiến đấu, bảo vệ và xây dựng Tổ quốc. Họ xuất hiện cùng nhau, cùng xây nên một diện mạo thơ riêng biệt cho thơ vùng Đông Bắc, phên dậu Tổ quốc, cái nôi của ngành công nghiệp khai khoáng. Sự xuất hiện này ít nhiều mang đến ngỡ ngàng với các vùng thơ khác. Bởi những năm trước đó, văn học nói chung, thơ nói riêng, khi nhắc đến Quảng Ninh thì hầu như đều chỉ nhắc đến sự bóc lột của thực dân Pháp với phu mỏ, sự đấu tranh của giai cấp công nhân v.v.. Nhưng chỉ qua thời gian ngắn, từ chống Pháp sang chống Mỹ, thơ Quảng Ninh đã có sự thay đổi căn bản.

Sự thay đổi căn bản này nguồn gốc bắt đầu từ những người trẻ. Đây cũng là đặc điểm chung của lớp nhà thơ chống Mỹ ở Quảng Ninh và lớp nhà thơ chống Mỹ cả nước. Họ có học, được đào tạo căn bản, tiếp thu những kiến thức từ nền giáo dục của dân tộc sau hoà bình. Ý niệm thơ kháng chiến của họ được tiếp thu qua những nhà thơ gạo cội nổi tiếng trong phong trào thơ mới, cũng là cầu nối từ thơ mới sang thơ chống Pháp, như Xuân Diệu, Huy Cận, Chế Lan Viên, Lưu Trọng Lư, Tế Hanh, Anh Thơ… Cùng những nhà thơ mà trước đó vẫn còn mờ nhạt, đến thời kỳ chống Pháp thì vụt sáng, làm nên sự đa dạng, phong phú của thế hệ thơ này như Quang Dũng, Hữu Loan, Hoàng Cầm, Nguyễn Đình Thi, Chính Hữu…

Với tất cả những gì đã có trong tay, như tuổi trẻ, nhiệt huyết, họ đi vào cuộc chiến một cách hồn nhiên, đa số đều chưa phải là nhà thơ. Cũng qua chính cuộc chiến với lằn ranh của sự sống và cái chết; tình cảm bạn bè, đồng chí, tình yêu đôi lứa, ước mơ hướng về tương lai, sự dằn vặt, suy tư trước cảnh tượng đổ nát, tàn phá… mà họ trưởng thành. Thơ, với thế hệ này là cảm xúc của mình trước những điều đang trực tiếp diễn ra, đã và đang được trải nghiệm. Họ lăn lộn với cuộc sống, nhúng tay chạm vào bỏng rát thực tế, chạm vào cả nỗi đau xót, nhiều khi là tuyệt vọng và hoang mang của lứa tuổi hai mươi. Khi mà lớp nhà thơ chống Pháp nghiêng về chiêm nghiệm, tổng hợp, khái quát cuộc chiến. Hình thức thơ nhiều khi còn nệ cổ thì sang đến lớp nhà thơ chống Mỹ đã khác hẳn, thơ sinh ra từ trong lòng cuộc sống, từ cuộc sống đi ra, tồn tại. Nhiều khi chỉ là một mảnh của hiện thực, dòng ý tưởng loé qua hình thành, câu chữ thô ráp, nhiều tầng.

Trên đây khái quát lại một số đặc điểm căn bản của thơ ca chống Mỹ cả nước. Nó cho người đọc cái nhìn toàn cảnh để từ đó có thể soi vào đặc điểm riêng biệt của thơ ca chống Mỹ ở Quảng Ninh. Với các tác giả tiêu biểu như Trần Nhuận Minh, Lê Hường, Yên Đức, Triệu Nguyễn, Đào Ngọc Vĩnh, Mai Phương, Phạm Doanh, Thi Sảnh, Trí Dũng, Long Chiểu, Sĩ Hồng, Thuỷ Nguyên, Thái Giang… (Về trường hợp hai tác giả Thuỷ Nguyên và Thái Giang, thực ra hai tác giả này chỉ sống, công tác tại Uông Bí trong thời gian ngắn của cuộc kháng chiến, nhưng những tác phẩm của họ viết trong thời gian ở Quảng Ninh thực sự đã để lại dấu ấn khó quên với độc giả nên chúng tôi vẫn xếp họ vào lớp nhà thơ chống Mỹ ở Quảng Ninh…).

Đặc điểm đầu tiên có thể nhận thấy trong thơ các tác giả Quảng Ninh giai đoạn này là khái niệm “đánh giặc” đúng như lời của Bác trong buổi gặp Đoàn đại biểu ngành Than năm 1968. “Ngành sản xuất than cũng như quân đội đánh giặc…”. Có nghĩa “đánh giặc” ở Quảng Ninh nghiêng phần nhiều về ý nghĩa sản xuất hơn. Không có xung đột trực tiếp giữa bên này và bên kia, ta và địch đối đầu giáp mặt. Cái không khí “làm than cũng như đánh giặc” thể hiện rõ nhất ở các tác phẩm của các nhà thơ như Phạm Doanh, Yên Đức, Sĩ Hồng, Trí Dũng… Họ không chứng minh cuộc chiến đã diễn ra thế nào, mà đi sâu vào “cái chúng tôi đã sống thế nào” trong cuộc chiến.

Đặc điểm thứ hai, và cũng là hệ quả của đặc điểm đầu tiên đã nói ở trên, thơ ca Quảng Ninh giai đoạn này có cái nhìn hậu chiến ít nhiều không giống các vùng miền khác. Cảnh vật trong các bài thơ thường đẹp, nhuốm u uẩn, sự tàn phá chỉ là nét tô điểm thêm. Phận người không danh tính trong thơ lạc lõng, sự đau xót nhiều khi thành giễu cợt. Mà các phận người cũng có là điểm chính đâu. Tất cả cảnh vật, con người, tâm trạng đều bảng lảng, mơ hồ hoà quyện lấy nhau. Chính sự mờ nhạt, không chú tâm vào bất cứ điều gì đã làm nên khác biệt. Đặc điểm này hiện lên rõ nhất trong tác phẩm của Lê Hường, Long Chiểu, Mai Phương, Triệu Nguyễn, Đào Ngọc Vĩnh, Thuỷ Nguyên...

Đặc điểm khác biệt quan trọng nữa cần phải nhắc đến là suy tư về “cái tôi tỉnh thức” trước hiện thực cuộc sống. Không đơn giản chỉ là những câu hỏi trước thời cuộc, mà các tác giả thơ đều cố tìm ra cho mình câu trả lời hoặc vạch ra con đường dẫn đến câu trả lời. Ba đại diện mang rõ đặc điểm này là Trần Nhuận Minh, Thi Sảnh và Thái Giang. Nhất là Trần Nhuận Minh, người đã không ngừng suy tư về cái tôi trước tình yêu, trước thời gian, trước lịch sử biến cố đã qua, trước cuộc đời. Có thể nói đặc điểm suy tư là một đặc điểm riêng nổi bật của tác giả thơ này, được hình thành, phát triển trong kháng chiến chống Mỹ. Qua đến thời bình, sự suy tư vẫn nguyên đó nhưng cộng thêm với nó là các nỗ lực cách tân, ráo riết làm mới đến tận cùng...

Với nhiều điểm riêng biệt, cùng số lượng tác giả, chất lượng thơ v.v.. thơ ca chống Mỹ ở Quảng Ninh hoàn toàn có thể đứng riêng biệt, sánh ngang với bất cứ vùng đất thi ca nào ở giai đoạn này…

Trong số những nhà thơ giai đoạn chống Mỹ ở Quảng Ninh tính đến nay người còn, người mất; người đang sống ở Quảng Ninh, người đã chuyển đến những vùng, miền khác. Nhưng dù ở đâu họ vẫn luôn được độc giả, và nhất là lớp tác giả trẻ kế tiếp, trân trọng, bởi những gì họ đã đóng góp cho lĩnh vực thi ca tỉnh nhà.

Phạm Trân (CTV)