Người "giữ hồn" tính tẩu và điệu Then

Từ nhiều đời nay, điệu Then Tày đất Bình Liêu là một món ăn tinh thần không thể thiếu của người Tày nói riêng, các dân tộc huyện Bình Liêu nói chung. Mà khi nhắc đến Then Tày, không thể nào bỏ qua cây đàn tính. Ở Bình Liêu bây giờ, cứ nói đến đàn tính là người ta nhắc đến ông Lương Thiêm Phú, một nghệ nhân vừa hát Then hay, vừa làm đàn tính giỏi nhất trong vùng.

Ông Lương Thiêm Phú căng dây, thử tiếng cho những cây tính tẩu ông vừa hoàn thành.

Đến thôn Chang Nà, xã Tình Húc, huyện Bình Liêu, hỏi ông Lương Thiêm Phú chuyên làm đàn tính thì ai ai cũng biết. Hỏi thăm mấy cô bác ở đầu đường mới hay các cô, các bác cũng đang sinh hoạt trong CLB hát Then và đàn tính xã Tình Húc do ông Phú là Chủ nhiệm. Vậy là tôi được dẫn vào tận nhà, nghe ông say sưa kể chuyện về hát Then và cây đàn tính. Dù đã ở cái tuổi “xưa nay hiếm”, nhưng khi kể cho chúng tôi nghe chuyện đàn, chuyện hát, ông vẫn như đang sống ở tuổi trẻ trung với tất cả tâm huyết, tình cảm của mình. Ông Phú kể: “Đàn tính, thực ra tên gọi đúng phải là tính tẩu, tức là đàn làm từ quả bầu (tính là đàn, tẩu là quả bầu). Thân đàn được làm từ nửa quả bầu khô; cần đàn làm bằng những loại gỗ nhẹ và thẳng như sa mộc, cần đàn trơn không có phím. Khác với tính tẩu của đồng bào Tày, Nùng, Thái ở những vùng khác như Lạng Sơn, Cao Bằng, tính tẩu của người Tày đất Bình Liêu chỉ có 2 dây. Còn vì sao lại vậy thì có nhiều cách lý giải, nhiều truyền thuyết lắm. Dây tính tẩu ngày trước làm từ sợi tơ xe, sau này tiên tiến hiện đại hơn thì có dây nilon thay thế. Cây đàn tính cùng làn điệu hát Then từ lâu đã không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân Bình Liêu”.

Nghe ông kể say sưa về cây tính tẩu mới biết ông yêu cây đàn và điệu hát truyền thống của dân tộc mình thế nào. “Ngày bé, tôi đã yêu tiếng tính tẩu và điệu Then từ những lời hát ru của bà, của mẹ. Lớn thêm một chút, tôi thường theo các cụ đi khắp các bản làng trong vùng để nghe hát. Lớn lên, tôi mê tính tẩu và Then lắm, bèn nhìn các cụ làm đàn rồi cũng tự mình mò mẫm làm theo. Tính tẩu có hay không quyết định nhất là ở quả bầu được chọn làm thân đàn, tức là hộp cộng hưởng âm. Quả bầu được chọn phải là quả bầu già, thân bầu tròn đều, độ dày đồng nhất. Tuỳ từng cỡ bầu to bé khác nhau mà âm thanh sẽ thanh, trầm khác nhau. Rồi cần đàn cũng rất quan trọng. Cần phải thật thẳng, độ dài phải vừa đủ thì gảy nốt mới chuẩn, giai điệu mới hay. Mặt đàn với dây đàn bây giờ không còn dùng được những nguyên liệu thời xưa như da trăn, da rắn hay tơ xe nữa rồi. Tôi thay bằng mặt đàn giấy và dây nilon cả. Tiếng tính tẩu dù sao vẫn hay. Mà chỉ có tính tẩu mới có thể đệm cho hát Then. Điệu Then truyền cảm, trữ tình, lời Then mộc mạc, cùng tiếng tính tẩu ngọt ngào, êm dịu cũng đã đi với tôi được hơn 70 năm rồi…”.

Đối với ông Lương Thiêm Phú, cây tính tẩu và điệu Then mượt mà của người Tày đất Bình Liêu đã như một phần máu thịt của ông. Ông chia sẻ: “Hát Then là một nét văn hoá độc đáo và rất riêng của người Tày. Họ hát Then để cầu chúc cho nhau sự an khang, mùa màng tốt tươi, để trao gửi tâm tình, để cầu chúc cho nhau mọi điều tốt lành trong cuộc sống. Ngày nay, Then cổ, Then nghi lễ vẫn còn nhưng số người biết và làm được cũng không nhiều. Then tân đang ngày một phát huy được tính đúng đắn, hợp thời nhưng rất may mắn là vẫn giữ được những nét đẹp truyền thống của Then. Giờ lớp “tre già” như chúng tôi đây chỉ mong sao lứa “măng non” luôn hiểu và yêu nét văn hoá truyền thống của dân tộc, rồi chịu khó nghe ông bà, cha mẹ truyền dạy lại để Then Tày đất Bình Liêu không mai một…”.

Để góp một phần nhỏ bé công sức của mình vào việc gìn giữ những làn điệu Then và văn hoá truyền thống của người Tày Bình Liêu, năm 2007 ông Phú đã đứng ra tổ chức và thành lập CLB hát Then, đàn tính xã Tình Húc và là Chủ nhiệm CLB từ đó đến nay. Hiện CLB có 18 thành viên, người trẻ nhất chưa đầy 20 tuổi. Cuối năm 2014 vừa qua, ông Lương Thiêm Phú đã được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian Việt Nam với thành tích bảo tồn, truyền dạy nghệ thuật hát Then, đàn tính. Đó có thể coi là một sự ghi nhận xứng đáng dành cho ông - người “giữ hồn” tính tẩu và điệu Then đất Bình Liêu.

Song Hà