Đông Triều - miền trầm tích văn hoá tâm linh

Các di tích đời Trần trên đất Đông Triều nối liền với quần thể Di tích Quốc gia đặc biệt Yên Tử ở TP Uông Bí, tạo nên hệ thống di tích về hành trình tu hành và hoá Phật của Đức vua Trần Nhân Tông. Đây là tiềm năng và động lực mạnh để huyện Đông Triều đưa vào khai thác, phát triển dịch vụ du lịch văn hoá - tâm linh, thúc đẩy phát triển về kinh tế - xã hội theo mô hình “Kinh tế xanh, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững”...

Theo sử sách, năm 1299, Thượng hoàng Trần Nhân Tông chính thức xuất gia về Yên Tử tu hành, trở thành vị Tổ thứ sáu của dòng Thiền Yên Tử và là Tổ thứ nhất của Thiền Phái Trúc Lâm. Ngài cho mở rộng quy mô Quỳnh Lâm viện ở Đông Triều để đào tạo tăng tài, lập am Ngự dược trên sườn núi Yên Tử, dựng thảo am để làm nơi an trú, viết sách soạn kinh, truyền giảng kinh pháp cho các đệ tử…

Lăng vua Trần Anh Tông ở xã An Sinh (Đông Triều) đang được tôn tạo.

Hành trình tu luyện, nhập diệt của Điều Ngự Giác Hoàng Trần Nhân Tông là một chuỗi công việc mô phỏng quá trình tu luyện, viên tịch của Đức Phật Thích Ca mâu ni ở Ấn Độ. Trong chuỗi sự kiện đó thì núi Yên Tử là nơi Phật hoàng tu luyện, giảng pháp, độ tăng và am Ngoạ Vân là nơi kết thúc trọn vẹn quá trình tu luyện, hoá Phật của Ngài. Sử sách ghi chép những sự kiện phân phát xá lỵ của Điều Ngự Giác Hoàng Trần Nhân Tông đi các nơi trong nước Đại Việt đều tương tự như hành trình phân phát xá lỵ của Đức Phật Thích Ca mâu ni; chỉ khác là khi hoá Phật, Đức Phật Thích Ca mâu ni chỉ là Thái tử. Còn Thượng hoàng Trần Nhân Tông đã là vua của đất nước Đại Việt, với những chiến công hiển hách chống giặc ngoại xâm…

Sau khi Điều Ngự Giác Hoàng Trần Nhân Tông nhập niết bàn đêm 1-11-1308 tại am Ngoạ Vân trên núi Bảo Đài, sang thời Pháp Loa, vị Tổ thứ hai của Thiền phái Trúc Lâm, thì hệ thống chùa chiền, am tháp ở khu vực Yên Tử (TP Uông Bí), Ngoạ Vân, Hồ Thiên, Quỳnh Lâm (Đông Triều)… được xây dựng lớn hơn. Điều đó cho thấy, từ xa xưa, từ khu vực Yên Tử về đến Đông Triều và kéo sang cả vùng Chí Linh (Hải Dương) đã tạo ra vùng thánh địa linh thiêng mang đậm yếu tố lịch sử, văn hoá. Sự kiện các vị Tổ của Thiền phái Trúc Lâm chọn những địa điểm nhập niết bàn, theo thạc sĩ Nguyễn Văn Anh (cán bộ nghiên cứu thuộc Trung tâm Nghiên cứu Kinh thành, Viện Khoa học xã hội Việt Nam) cho rằng: “Có lẽ Thượng hoàng Trần Nhân Tông biết Yên Tử không phải nơi của mình nên khi sắp mất thì Ngài về Đông Triều. Bởi Yên Tử là nơi trước khi Ngài về trụ trì thì ngọn núi này đã có những người khác tu tiên đắc đạo rồi, như đạo sĩ An Kỳ Sinh chẳng hạn. Ngoài ra, ở đời nhà Lý, khi Phật giáo là quốc đạo thì nhiều người cũng đã đến đây tu hành. Thượng hoàng Trần Nhân Tông đã khai sinh ra Thiền phái Trúc Lâm nhưng vẫn là người đi sau, vì vậy Ngài đã chọn Ngoạ Vân, nơi có độ cao thấp hơn so với đỉnh chùa Đồng Yên Tử để làm nơi viên tịch. Và đến Tổ thứ hai là Pháp Loa thì viên tịch tại chùa Quỳnh Lâm nhưng để di chúc chọn chùa Thanh Mai ở TX Chí Linh (Hải Dương) làm nơi an táng, cũng thấp hơn so với Ngoạ Vân. Đến Tổ thứ ba là Huyền Quang thì lại chọn một nơi thấp hẳn xuống là Côn Sơn cùng ở TX Chí Linh (Hải Dương) để trụ trì rồi viên tịch.

Am Ngoạ Vân, nơi Đức vua hoá Phật trầm mặc trong sương mờ trên núi Bảo Đài.

Nếu coi dải núi Yên Tử thuộc vòng cung Đông Triều là một con Rồng lớn vươn mình ra hướng biển, đầu Rồng là núi Yên Tử, đuôi Rồng là nhánh núi thấp nơi chùa Côn Sơn toạ lạc thì phần tháp mộ đặt xá lỵ của Tam Tổ Trúc Lâm (Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang) cũng theo một quy thức khá đặc biệt: Phần xá lỵ của Điều ngự Giác Hoàng Trúc Lâm đệ nhất Tổ đặt ở vị trí Hàm Rồng (tại tháp Huệ Quang, còn gọi là tháp Tổ), đệ nhị Tổ Pháp Loa ngự thân Rồng (chùa Thanh Mai) và đệ tam Tổ Huyền Quang ngự đuôi Rồng (chùa Côn Sơn).

Đồng thời, Đông Triều còn là nơi đặt đền thờ và khu lăng mộ 8 vua nhà Trần. Các nhà sử học khẳng định: Đây là trung tâm có tính chất văn hoá tiêu biểu của nước Đại Việt thời Trần. Nơi đây đã có sự kết hợp hài hoà giữa quy hoạch tự nhiên với kiến trúc theo hướng mang tính tâm linh rất rõ nét. Toạ lạc trên núi Bảo Đài (núi Vây Rồng) quanh năm mây mù bao phủ, am Ngoạ Vân trở thành nơi linh thiêng nhất trong hành trình tu hành và hoá Phật của Đức vua Trần Nhân Tông; trong am có tượng thờ Phật Hoàng, một nhánh trúc xuyên qua đùi, phía dưới chân có Bảo Sái quỳ chắp tay hầu. Còn ở dưới sân chùa là Tháp Phật tổ cổ kính uy nghiêm. Trong Tháp có bài vị bằng đá, ghi “Nam mô đệ nhất Tổ Trúc Lâm đầu đà Tĩnh tuệ giác hoàng Trần triều đệ tam Nhân Tông Hoàng đế Điều ngự vương phật - Nam mô a di đà Phật, bài vị thờ Điều Ngự vương phật Đầu đà Tĩnh tuệ giác hoàng, Tổ thứ nhất phái Trúc Lâm, vua thứ 3 triều Trần Hoàng đế Nhân Tông”.

Các nhà nghiên cứu cho rằng vị trí chùa Ngoạ Vân là một địa thế đẹp trên cả phương diện cảnh quan và phương diện phong thuỷ, có tả thanh long, hữu bạch hổ, sau có chẩm, trước có án, xa hơn là trường lưu thuỷ, vị trí chùa Ngoạ Vân phải gọi là đắc địa. Từ chùa Ngoạ Vân rẽ phải, “hạ sơn” theo con đường hành hương cổ xưa, xuống đến hồ Trại Lốc là gặp Thái Lăng, lăng vua đầu tiên xây năm 1320 trên quê gốc Đông Triều an táng Trần Anh Tông, vị vua thứ 4 nhà Trần và cũng là nơi phụ táng Thuận Thánh Bảo Từ Hoàng Thái Hậu được xây dựng trên đỉnh một quả đồi thấp nằm giữa một thung lũng. Ba mặt Đông, Tây và Bắc được bao bọc bởi các dãy núi cao, suối phủ Am Trà chảy ngang từ phía Đông qua phía Tây hội nước ở trước mặt tạo thế minh đường tụ thuỷ, phía xa có núi thấp làm bình phong. Theo các nhà nghiên cứu phong thuỷ thì lăng được xây dựng trên một vị trí đắc địa về phong thuỷ...

Phía trước Thái Lăng, bên trái là Mục Lăng (hay còn gọi là lăng Đồng Mục) toạ lạc tại chân đồi Khe Gạch (gần đền Thái), được xây dựng năm 1357, là nơi an táng của vua Trần Minh Tông, vị vua thứ 5 nhà Trần. Còn phía bên phải có Ngải Sơn Lăng (hay còn gọi là lăng Ngải Sơn) toạ lạc tại thôn Trại Lốc 2, xây dựng năm 1381, nơi an táng vua Trần Hiến Tông, vị vua thứ 6. Tiếp theo xuống phía dưới là Phụ Sơn Lăng (hay còn gọi là lăng Phụ Sơn) ở thôn Bãi Dài, xây dựng năm 1369, nơi an táng của Trần Dụ Tông, vị vua thứ 7. Nguyên Lăng toạ lạc trên một gò đất cao nằm ở thung lũng Khe Nghệ (núi Đốc Trại), xây dựng năm 1364, là nơi án táng Trần Nghệ Tông, vị vua thứ 8.

Ra đến gần khu vực đền Sinh, ở phía Tây Bắc của Đền hiện tại còn Lăng Tư Phúc, là nơi đặt lăng tẩm và miếu thờ của ba vị vua: Trần Thái Tông, vua thứ nhất (1218-1277), Trần Thánh Tông, vua thứ 2 (1240-1290) và Giản Định Đế (Trần Ngỗi), vua Hậu Trần trong lịch sử (1361-1388). Theo tài liệu “Trần triều thánh tổ các xứ đại đồ” thì lăng Tư Phúc có tường bao ngoài phía Tây Bắc dài 59,4m, nằm liền kề với tường bao ngoài dài 105,6m của điện An Sinh. Lăng Tư Phúc gồm có ba lăng, một lăng phía trong dài 19,8m, rộng 9,9m, nền cao 1,3m. Một lăng ở giữa dài 7,6m, rộng 3,3m, nền cao 0,4m. Một lăng phía ngoài dài 19,8m, rộng 6,6m, nền cao 0,7m.

Ở xa hơn về phía tây - nam huyện Đông Triều, trên địa bàn xã Thuỷ An, có chùa Thanh Mai trên núi Ngọc Thanh. Nơi đây còn có Đồng Hỷ Lăng (hay còn gọi là lăng Đồng Hỷ) được xây dựng năm 1377 thờ vua Trần Duệ Tông, vua thứ 9 và lăng mộ của vua Trần Thuận Tông, vị vua thứ 11 của nhà Trần, sau này cũng xuất gia tu hành theo Phật giáo tại đây…

Với những giá trị lịch sử này, có thể nói Đông Triều chính là một miền trầm tích văn hoá có tiềm năng to lớn để phát triển loại hình du lịch tâm linh. Hiện tại, tuyến đường nối từ Khu di tích quốc gia đặc biệt Yên Tử sang cụm chùa Hồ Thiên, tạo sự liên kết giữa các điểm di tích lịch sử văn hoá thời Trần trên địa bàn từ Uông Bí lên đến Đông Triều đang được xây dựng. Đồng thời, các tuyến đường hành hương men theo thung lũng và trên triền núi từ Kinh đô phật giáo Yên Tử (TP Uông Bí) sang cụm chùa Hồ Thiên, Ngoạ Vân, Quỳnh Lâm (Đông Triều) kéo dài lên Chí Linh (Hải Dương) và con đường Tây Yên Tử đi sang chùa Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang) cũng được tiến hành nhằm tạo các tuyến liên kết không gian văn hoá giữa các điểm di tích lịch sử, văn hoá, tâm linh liên quan đến lịch sử thời Trần trên địa bàn TP Uông Bí, Đông Triều sang đến Hải Dương và Bắc Giang. Bên cạnh đó là việc tôn tạo, trùng tu các di tích, phục dựng lại các lễ hội, tín ngưỡng thờ cúng…

Với tất cả những điều đó, tin rằng không còn lâu nữa, những người hành hương về nơi quê gốc nhà Trần ở Đông Triều, đến chiêm bái chốn thiêng của thiền phái Trúc Lâm, sẽ tự hào hơn về một biểu tượng giá trị tinh thần của người Việt Nam, đó là giá trị tinh thần của Thiền phái Trúc Lâm...

Xuân Quảng (CTV)