Quê tôi ngày Chạp Tổ

Bên dòng sông Bạch Đằng lịch sử và Vịnh Hạ Long di sản thiên nhiên thế giới, vùng quê làng đảo Hà Nam - TX Quảng Yên còn lưu giữ được rất nhiều các công trình nhà thờ họ trong hệ thống di sản văn hoá dân gian đình chùa, miếu mạo… mang đậm bản sắc làng Việt cổ. Làng xã nào cũng có những khu quần thể nhà thờ họ nằm trầm ẩn bên nhau dưới bóng cây xanh, bóng đa, thấp thoáng mái tam quan cong vút, mái ngói rêu phong tạo nên không gian làng ấm cúng, phảng phất nét cổ xưa.

Ngày 2 tháng Chạp, về đây, các bạn sẽ thấy một không khí sôi động trong các phiên chợ quê, các gia đình, trên các ngả đường làng, xóm ngõ và các nhà thờ họ. Người dân tất tả sắm sửa lễ vật, thổi xôi, giã bánh dầy, gói bánh mật, bánh gai sắp cỗ bàn như chuẩn bị cho một cuộc Hội làng. Đấy là không khí của ngày Chạp Tổ, gọi nôm na là ngày “Ra cỗ họ”.

“Ra cỗ họ” là một phong tục nhớ về cội nguồn tổ tiên của cư dân vùng Hà Nam - TX Quảng Yên. “Ẩm thuỷ tri nguyên” đời đời nhớ ơn công lao của các bậc tiền nhân sinh thành, dưỡng dục và khai cơ lập nghiệp, hàng năm, con cháu các dòng họ làm cỗ ra nhà thờ họ dâng cúng tổ tiên.

Cứ đến ngày mồng 2 tháng Chạp và mồng 4 Tết đầu xuân là lễ Chạp Tổ được tiến hành với nghi thức tế lễ trọng thể. Ngày mồng 2 tháng Chạp “ra cỗ họ” như một sự tổng kết, báo cáo một năm làm ăn mùa màng, sông biển, buôn bán giao thương… Ngày mồng 4 Tết ra cỗ họ như một nghi lễ cầu phúc, cầu lộc, cầu mọi sự bình an, mong tổ tiên phù hộ cho con cháu năm mới tiếp tục ăn nên làm ra, học tập, công tác phát tài phát đạt…

Một cảnh tế lễ trong ngày Chạp tổ ở Hà Nam (Quảng Yên).

Mâm cỗ họ ngày xưa người ta thường trưng bày gồm các thứ thực phẩm: Thủ lợn hoặc một con gà trống luộc, chai rượu, ván xôi với bánh dày, bánh chưng, bánh mật, bánh gai, bánh chánh gừng… cùng hoa quả, trầu cau. Thủ lợn hoặc con gà thường ở miệng được cài ngậm bông hoa màu đỏ tượng trưng cho tài lộc. Những trái gấc chín đỏ được hái trong vườn nhà đem đồ với gạo nếp thơm dẻo đổ khuôn thành đĩa hoặc mâm xôi. Các thứ thực phẩm dùng cúng tế bao giờ cũng chọn lựa từ những loại to đẹp, thanh tịnh, thơm ngon.

Mâm cỗ họ ngày nay cũng trên nền các thứ đó, nhưng được trưng bày thêm nhiều món rất phong phú và rực rỡ sắc màu. Trên các ngả đường làng, con cháu đội, gánh cỗ lên các nhà thờ họ trông như một dòng sông chở đầy hương sắc phồn thực của một vùng quê trù mật. Người già khăn xếp áo the, che ô. Người trẻ tư cách gọn gàng, tề chỉnh. Từng cặp vợ chồng trẻ cũng theo nhau gánh cỗ đến từ đường. Trước cúng tổ tiên, sau nhận họ hàng, cha chú, anh em, con cháu… bề bậc có trên có dưới đề huề. Ra nhà thờ họ mới thấy hết được sự thiêng liêng của con cháu đối với tổ tiên và tình ruột rà, máu mủ ràng buộc giữa các thành viên trong gia tộc, mới thấy được kỷ cương của dòng tộc. Ông râu dài tóc bạc lại có thể là em, là cháu của người trẻ tuổi. Ông nông dân nhổ mạ, kéo lưới lại là chú, bác của ông chủ tịch huyện…

Gặp nhau tay bắt mặt mừng, tình cảm giao tiếp thật nồng thắm, đầm ấm, mặn mà. Mọi người phấn khởi hỏi thăm nhau đường ăn lẽ ở, thành quả lao động, học tập, công tác bấy lâu. Ai nấy chia sẻ những nỗi niềm buồn vui, được mất và an ủi động viên nhau vươn lên. Tinh thần tự hào về truyền thống gia tộc được phát huy để xây dựng dòng họ ngày một lớn mạnh, bền vững, đoàn kết xây dựng cộng đồng làng xã thêm giàu đẹp. Trong nghi lễ dâng cúng của các dòng họ, bài văn tế bao giờ cũng ghi nhớ cội nguồn nhờ tập đoàn 17 vị Tiên công xuất xứ từ kinh thành Thăng Long, giữa thế kỷ 15 thời Hậu Lê về đây khai cơ lập nghiệp. Qua đó, truy ơn công đức tổ tiên, nhắc nhở con cháu đoàn kết, giữ gìn đạo đức gia phong. Sau đó con cháu quây quần ẩm thực tại nhà thờ họ hoặc về gia đình.

Những năm gần đây trên đà phát triển, kinh tế, văn hoá xã hội các làng xã không ngừng tăng trưởng. Hà Nam trở thành vựa lúa, kho thực phẩm tươi sống cung cấp các loại sản phẩm nông nghiệp cho Quảng Ninh và các tỉnh lân cận. Thôn xóm ngày càng trù mật, đông vui. Các dòng họ đẩy mạnh việc nâng cấp, tu tạo xây dựng các nhà thờ họ thêm khang trang. Kinh phí xây dựng mỗi nhà thờ họ từ hàng trăm triệu đồng trở lên, có họ tới một vài tỷ đồng, chủ yếu do “suất đinh” nam giới là thành viên đóng góp và các nguồn cúng tiến của con cháu nội ngoại các thế hệ gần xa, hoặc nước ngoài gửi về. Nhiều nhà thờ họ như họ Lê, họ Nguyễn Đại, họ Ngô… (Phong Cốc), họ Bùi, họ Vũ, họ Đặng (Yên Hải), họ Dương, họ Phạm (Cẩm La), họ Lê, họ Đào (Liên Hoà)… mở rộng khuôn viên và kết hợp thay cũ dựng mới. Nhiều dòng họ tổ chức tiếp nhận các chi ổ con cháu bấy lâu lưu lạc do chiến tranh, thiên tai, nay mới có điều kiện trở về. Nhiều họ lập quỹ khuyến học khuyến tài khen thưởng, động viên con cháu thi đua học giỏi, đỗ đạt để trước là thành sự ấm thân, sau là mang tiếng thơm về cho họ mạc. Những ngày này, các nhà thờ họ đông chật con cháu các thế hệ về họp mặt. Những người gốc quê ở xa, làm việc ngoài các cơ quan, công ty, xí nghiệp ngoài Cẩm Phả, TP Hạ Long, Cửa Ông, Vân Đồn, Hải Phòng… cũng tấp nập xe máy, ô tô mang lễ vật về làng vào các nhà thờ họ. Làng quê nơi đâu cũng tưng bừng trong không khí “Tống cựu nghinh tân” chuẩn bị đón mừng năm mới.

Tục ra cỗ họ là một nét đẹp trong văn hoá thờ cúng tổ tiên, một nét đẹp truyền thống đặc trưng mang tính giáo dục cao về đạo lý uống nước nhớ nguồn nối dài huyết thống của cư dân vùng quê Hà Nam. Đến ngày nay, nét đẹp văn hoá đó vẫn như một Di sản văn hoá quý báu và thiêng liêng trong đời sống cư dân đóng góp vào kho tàng Lễ hội và văn hoá dân gian của vùng đất Bạch Đằng giang và dân tộc Việt!

Dương Phượng Toại