Đặng Châu Tuệ - người chủ bút Báo Than

Nói về lịch sử báo chí cách mạng ở Quảng Ninh, các tài liệu lịch sử đều nhắc đến tờ báo Than, được phát hành bí mật ở Cẩm Phả năm 1928 nhưng chỉ một thời gian ngắn thì phải dừng hoạt động. Tháng 2-1930, Chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam đầu tiên ở Vùng mỏ được thành lập tại Mạo Khê (Đông Triều) và đã quyết định tái lập tờ báo để tuyên truyền cách mạng và vẫn lấy lại tên báo là báo Than. Người chủ chốt làm báo Than là Bí thư chi bộ Đặng Châu Tuệ và đảng viên Vũ Thị Mai. Đầu năm 1931, do địch khủng bố dữ dội, báo Than lại một lần nữa phải ngừng xuất bản.

Theo các tài liệu lịch sử hiện có, Đặng Châu Tuệ (1907-1998) quê ở xóm Nam, làng Bình An, tổng Khê Kiều, huyện Thư Trì (nay thuộc xã Song An, huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình). Sinh ra trong gia đình khá giả, thời niên thiếu, ông được cha mẹ tạo điều kiện cho ăn học, là học sinh sơ học Pháp Việt ở Thái Bình, sau chuyển lên Nam Định học trường Thành Chung, cùng thế hệ với Nguyễn Đức Cảnh, Đặng Xuân Khu (tức đồng chí Trường Chinh), Nguyễn Văn Hoan... Ngày 11-3-1926, nhà yêu nước Phan Chu Trinh mất. Phong trào truy điệu và để tang cụ Phan từ Sài Gòn đã lan ra toàn quốc. Nhân dân Nam Định, mà nòng cốt là học sinh trường Thành Chung, đã đấu tranh đòi được tổ chức lễ truy điệu cụ Phan. Một trong những người tham gia khởi xướng đấu tranh là Đặng Châu Tuệ. Sự kiện ấy đã gây tiếng vang lớn trong cả nước. Năm 1927, Chi bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí hội đầu tiên ra đời ở trường Thành Chung, không lâu sau đó Đặng Châu Tuệ đã được kết nạp vào Hội.

Sau khi kết nạp Hội, Đặng Châu Tuệ đã cùng các đồng chí của mình về các địa phương hoạt động. Ông đã ra Cẩm Phả gia nhập đội ngũ công nhân để hoạt động và phụ trách báo Than. Cuối tháng 2-1930, Chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam đầu tiên của Vùng mỏ được thành lập ở Mạo Khê (Đông Triều) gồm 5 đồng chí, Đặng Châu Tuệ đã được bầu làm Bí thư chi bộ. Báo Than được khôi phục, xuất bản và Bí thư Chi bộ Đặng Châu Tuệ đã cùng với đảng viên Vũ Thị Mai tiếp tục phụ trách tờ báo.

Ông Đặng Châu Tuệ và bà Vũ Thị Mai trong dịp thăm Báo Quảng Ninh năm 1984. Ảnh: Tư liệu

Khoảng đầu năm 1931, Đặng Châu Tuệ bị Pháp bắt giam ở nhà tù Hoả Lò (Hà Nội), rồi sau đó chúng đày ông ra Côn Đảo. Cuối năm 1936, Luật ân xá chính trị phạm của Chính phủ Mặt trận Nhân dân Pháp được ban hành ở Đông Dương, nhiều chiến sĩ cộng sản từ các nhà tù trở về. Đặng Châu Tuệ đã cùng với Đặng Xuân Khu (Trường Chinh), Hạ Bá Cang (Hoàng Quốc Việt) Khuất Duy Tiến… nhập ngay vào nhóm Lé Travail (Báo Lao Động) - nơi Võ Nguyên Giáp đang làm việc. Đầu 1938, ông được giao phụ trách nhà đại lý báo của Đảng bộ Nam Định, đến đầu năm 1939 được điều động về phụ trách hiệu sách “Phạm Đình Truy” của Đảng bộ Thái Bình. Thực chất đây là những cơ sở tuyên truyền của Đảng. Cùng thời gian này, sau khi chi nhánh hải ngoại của Đảng Xã hội Pháp (SFIO) ra đời ở Bắc và Trung Kỳ, Đảng Cộng sản Đông Dương đã cử đảng viên của mình, trong đó có Đặng Châu Tuệ, tham gia SFIO để tranh thủ những người Pháp dân chủ và các trí thức Việt Nam tiến bộ.

Năm 1941, Đặng Châu Tuệ được Xứ uỷ Bắc Kỳ cử vào tham gia Thường vụ Tỉnh uỷ Thanh Hoá, chỉ đạo việc thành lập chiến khu du kích Ngọc Trạo và trực tiếp chỉ huy đội du kích chiến khu. Chuyện kể rằng Đặng Châu Tuệ là người có trí nhớ tuyệt vời. Vào Thanh Hoá, không còn tài liệu, ông đã cố nhớ để viết lại điều lệ Đảng, điều lệ Mặt trận phản đế và các đoàn thể quần chúng trước sự khâm phục đến kinh ngạc của nhiều người.

Cách mạng Tháng Tám 1945 thành công, Đặng Châu Tuệ được cử làm Chủ tịch Uỷ ban Hành chính lâm thời tỉnh Nam Định, được bầu là Đại biểu Quốc hội khoá I của tỉnh Nam Định, đặc phái viên của Chính phủ. Ngày 30-9-1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 237/SLM cử Đặng Châu Tuệ giữ chức Chủ tịch Uỷ ban Kháng chiến hành chính tỉnh Ninh Bình. Năm 1954, ông là Chánh toà phúc thẩm TAND Tối cao cho đến lúc nghỉ hưu.

Về đảng viên Vũ Thị Mai, cộng sự làm báo Than với Bí thư Đặng Châu Tuệ, tư liệu về bà mà chúng tôi tìm được cũng không nhiều, chỉ biết rằng bà quê ở Hải Phòng.

Với những dấu ấn để lại trong lịch sử cách mạng của Vùng mỏ như là một trong những người tiền bối đầu tiên về chỉ đạo phong trào “vô sản hoá” ở Cẩm Phả, Bí thư chi bộ Đảng đầu tiên được thành lập ở Vùng mỏ, người sáng lập ra tờ báo Than, ngày 11-12-2009, HĐND tỉnh Quảng Ninh khoá XI, kỳ họp thứ 17 đã ra Nghị quyết số 18/NQ-HĐND quyết định lấy tên Đặng Châu Tuệ đặt cho tên đường phố ở TP Hạ Long (đoạn QL18A dài 6km, điểm đầu là ngã hai Quang Hanh, điểm cuối là ranh giới giữa TP Cẩm Phả và TP Hạ Long).

Đại Dương