Bảo tồn, phát triển nguồn gen quý mai vàng Yên Tử

Mai vàng Yên Tử là một trong những loài cây quý hiếm có giá trị về kinh tế cũng như đời sống tâm linh. Đến nay, Quảng Ninh đã có hàng nghìn cây mai vàng Yên Tử được bảo tồn và phát triển. Đây là thành quả quan trọng của các cấp, ngành, địa phương và người dân, đặc biệt phải kể đến vai trò quan trọng của những nhà khoa học trong việc ứng dụng, chuyển giao KH&CN trong bảo tồn, phát triển nguồn gen quý cũng như xây dựng thương hiệu cho mai vàng Yên Tử.

Các nhà khoa học đã nhân giống và điều khiển cho hoa mai vàng Yên Tử nở đúng dịp Tết Nguyên đán. Ảnh: Đặng Văn Đông (Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển hoa cây cảnh)

Bảo tồn nguồn gen quý

Hôm nay 18-3, tại Quảng trường 30-10 (TP Hạ Long) sẽ chính thức diễn ra Lễ hội hoa anh đào - mai vàng Yên Tử. Cùng với 50 cây hoa anh đào, du khách cũng được chiêm ngưỡng vẻ đẹp đúng độ nở hoa của 40 cây mai vàng Yên Tử. Thế nhưng ít ai biết rằng, chỉ cách đây không lâu những cây mai vàng Yên Tử đứng trước nguy cơ cạn kiệt nguồn gen bởi tác động của thiên tai và con người. Cùng với đó, hoạt động trồng và phát triển mai vàng trong cộng đồng khó khăn; chưa được đăng ký bảo hộ về pháp lý. Do đó, mai vàng Yên Tử rất cần được bảo vệ và nhân giống. Nhiều cá nhân đã mang hạt giống của cây mai vàng về tự ươm trồng tuy nhiên khả năng sống và phát triển thấp. Nhưng nay nhờ sự nhân giống, "can thiệp" của các nhà khoa học, loài hoa mai duy nhất của miền Bắc ngày càng được nhân rộng, phát triển với hàng nghìn cây, đồng thời điều khiển cho hoa nở đúng dịp Tết Nguyên đán. Để có những kết quả đó, từ năm 2007, TS. Đặng Văn Đông, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển hoa cây cảnh, Viện Nghiên cứu rau quả (Bộ NN&PTNT) được Sở NN&PTNT Quảng Ninh mời tham gia vào một cuộc khảo sát đánh giá các giống cây trồng bản địa quý hiếm trên địa bàn tỉnh. TS. Đặng Văn Đông chia sẻ: "Chuyến thực địa đó đã giúp tôi khám phá vẻ đẹp của quần thể mai vàng trên núi Yên Tử. Đồng thời cũng nhận ra nhiều cây mai cổ thụ có nguy cơ bị phá huỷ bởi thiên tai và khai thác của con người. Sau đó, tôi và đồng nghiệp đã đề xuất ngay dự án "Nghiên cứu bảo tồn lưu giữ và phát triển giống hoa mai vàng Yên Tử". Dự án thực hiện từ cuối năm 2007 đến giữa năm 2010".

Trong quá trình nghiên cứu, điều tra, nhóm nghiên cứu đánh giá mai vàng Yên Tử đã có cách đây khoảng 800 năm, được phân bố chủ yếu ở chùa Yên Tử (TP Uông Bí) và xã Bình Khê (TX Đông Triều). Để làm sáng tỏ hơn về mối quan hệ của mai vàng Yên Tử và mai vàng miền Nam, nhóm thực hiện đề tài đã phân tích, so sánh về bộ nhiễm sắc thể, kiểu gen, kết quả cho thấy, cây mai vàng Yên Tử và cây mai vàng miền Nam thuộc cùng loài Ochna integerrima (Lour.) Merr. Song, mai vàng Yên Tử lại sống trong nền khí hậu điều kiện thời tiết á nhiệt đới của miền Bắc nên cây mai đã tạo ra sự khác biệt về mặt hình thái. Đó là, hoa màu vàng chanh tươi, năm cánh hoa hình rẻ quạt, xếp thưa, tách rời nhau, viền hoa lượn sóng và hoa có mùi thơm dịu nhẹ. Hoa nở thành chùm, búp và lá non màu xanh non, mọc chùm đầu cành. Quả mai vàng Yên Tử bao gồm 7-10 quả đơn, được sắp xếp thành một vòng tròn trên đế quả. Quả khi chưa chín có màu xanh, khi chín có màu đen, vỏ quả bóng, căng và mọng.

Nhiệm vụ quan trọng của đề tài là phải nhân giống để bảo tồn và phát triển giống mai quý của miền Bắc. Hàng loạt biện pháp được thực hiện như gieo hạt, giâm cành, ghép cành... Trong đó, phương pháp ghép cành mai vàng Yên Tử trên các gốc mai vàng miền Nam cho kết quả tốt nhất. Kết quả với tỷ lệ bật mầm sau 3 tháng đạt trên 95%, tỷ lệ cây ghép sống đạt 85%. Năm 2009, đề tài đã nhân nhanh được 880 cây mai Yên Tử. Toàn bộ giống cây này được trồng tại khu vực chùa Lân (156 cây) và khu vực dân cư của xã Thượng Yên Công (724 cây). Đến thời điểm kết thúc đề tài, tỷ lệ sống cây mai đạt trên 90%. Cây mai vàng Yên Tử thường ra hoa vào khoảng từ giữa tháng 1 đến tháng 3 âm lịch, đúng mùa lễ hội Yên Tử. Tuy nhiên, tham vọng của nhóm nghiên cứu là phải điều khiển sao cho hoa nở đúng vào dịp Tết Nguyên đán. Đề tài đã nghiên cứu thành công điều khiển cây mai vàng Yên Tử nở hoa bằng các phương pháp lặt lá, sử dụng chất kích thích và sốc khô (ngừng tưới nước).

Sau nhiều nghiên cứu, các nhà khoa học đã hoàn thiện quy trình trồng, chăm sóc, điều khiển nở hoa của cây mai vàng Yên Tử. Kết quả nghiên cứu của đề tài đã được Sở KH&CN nghiệm thu và đánh giá đạt loại xuất sắc. Việc nhân giống thành công mai vàng Yên Tử giúp chủ động tạo được một nguồn hoa đẹp với số lượng lớn và duy trì được nguồn giống quý hiếm này.

Trên cơ sở kết quả nghiên cứu của đề tài, tháng 10-2012, UBND tỉnh quyết định phê duyệt dự án phát triển giống hoa mai vàng Yên Tử, với tổng mức đầu tư trên 8,2 tỷ đồng do UBND TP Uông Bí làm chủ đầu tư; Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển hoa cây cảnh, Viện Nghiên cứu rau quả (Bộ NN&PTNT) là đơn vị tư vấn và Công ty CP Phát triển Tùng Lâm là đơn vị triển khai. Đến nay, dự án đã xây dựng 1.200m2 nhà lưới sử dụng cho vườn ươm nhân giống cây mai vàng Yên Tử; 500m2 nhà lưới hiện đại để chăm sóc và điều khiển nở hoa cho cây; chuyển giao và tiếp nhận 8 quy trình công nghệ sản xuất hoa mai vàng Yên Tử; đào tạo 10 cán bộ kỹ thuật và tập huấn cho 180 người dân; lập bản đồ định vị và thực hiện bảo tồn được 310 cây đại lão mai vàng tại Yên Tử; xây dựng mô hình vườn cây bố mẹ; xây dựng mô hình vườn trồng cây mai với quy mô 1ha, số lượng 3.000 cây; xây dựng mô hình vườn ươm quy mô 2ha, số lượng 30.000 cây; xây dựng được mô hình các khu tập trung mai tại rừng Quốc gia Yên Tử với quy mô 5ha, với số lượng cây trồng được là 15.000 cây; xây dựng được mô hình trồng cây mai vàng Yên Tử tại các hộ gia đình ở xã Thượng Yên Công với quy mô 5ha, số lượng cây trồng được 15.000 cây... UBND TP Uông Bí đã thành lập hội đồng và tiến hành nghiệm thu cơ sở và báo cáo Sở KH&CN đề nghị tổ chức nghiệm thu chính thức dự án.

Xây dựng thương hiệu mai vàng Yên Tử

Song song với việc thực hiện dự án phát triển giống hoa mai vàng, các nhà khoa học Quảng Ninh cũng xây dựng thương hiệu cho sản phẩm mai vàng Yên tử. Tháng 11-2012, UBND tỉnh đã phê duyệt Dự án "Xây dựng, quản lý và phát triển chỉ dẫn địa lý mai vàng Yên Tử cho sản phẩm cây mai vàng của TP Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh". Trong đó đặc biệt chú trọng xây dựng sản phẩm hoa mai vàng Yên Tử dưới danh nghĩa chỉ dẫn địa lý và coi đây là sản phẩm đặc biệt của quốc gia.

Dự án được triển khai với 5 hợp phần chính: Xác lập quyền sở hữu trí tuệ chỉ dẫn địa lý mai vàng Yên Tử; quản lý chỉ dẫn địa lý; phát triển thị trường; tuyên truyền quảng bá và nâng cao nhận thức về sản phẩm mai vàng Yên Tử mang chỉ dẫn địa lý; tăng cường năng lực cho các tác nhân trong chuỗi giá trị mai vàng Yên Tử. Dự án được triển khai từ năm 2012-2013, với kinh phí thực hiện trên 2,2 tỷ đồng do Công ty TNHH Nghiên cứu và Tư vấn chuyển giao công nghệ và Đầu tư thực hiện. Năm 2013, mai vàng Yên Tử đã được Nhà nước công nhận là chỉ dẫn địa lý theo văn bằng bảo hộ số 00040 (Quyết định số 3463/QĐ/SHTT của Cục Sở hữu trí tuệ, Bộ KH&CN).

Xây dựng chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm mai vàng Yên tử là tiền đề góp phần nâng cao ý thức bảo vệ và phát triển bền vững cho một loài hoa quý hiếm có truyền thống văn hoá lịch sử, tâm linh. Đồng thời tạo ra một vùng cảnh quan thiên nhiên đẹp, góp phần thúc đẩy du lịch cũng như hướng tới xây dựng một vùng sản xuất mai vàng hàng hoá đặc thù, mang chỉ dẫn địa lý có thương hiệu riêng, góp phần phát triển kinh tế cho người dân địa phương. Đồng thời, phát triển thương hiệu dưới danh nghĩa chỉ dẫn địa lý rất thuận lợi vì các cơ chế bảo hộ lẫn nhau giữa các quốc gia về chỉ dẫn địa lý đang được thiết lập và nghiễm nhiên mai vàng Yên Tử được bảo hộ ở nhiều nước khác nhau. Danh tiếng mai vàng Yên Tử sẽ không chỉ ở Việt Nam mà còn mở rộng ra quốc tế.

Với biểu tượng cho sự may mắn, tốt lành, thịnh vượng, cao sang và trường tồn cùng dân tộc, mai vàng Yên Tử đã được dâng trồng ở Lăng Bác Hồ, Đền Hùng, ngã ba Đồng Lộc. Mới đây, 103 cây mai vàng Yên Tử được trồng bên mộ Đại tướng Võ Nguyên Giáp ở Quảng Bình.

Nguyễn Hoa