Đi tìm chè Vân cổ thụ

Chủ nhật, 24/05/2020 | 10:21:51 [GMT +7] A A

Cây chè Vân vốn nổi tiếng ở huyện Vân Đồn, sống tập trung chủ yếu ở xã Bản Sen. Giống chè quý này có một thời diện tích lên đến vài chục ha, thế nhưng đã mai một dần, do người dân không mặn mà với việc trồng và thu hái chè, vì họ mải làm nghề nuôi trồng hải sản, có thu nhập tốt hơn.

Loài cây ưa khí hậu khắc nghiệt

Để cùng tôi có một buổi đi tìm những cây chè Vân trăm tuổi trên đất Bản Sen, ông Phạm Văn Đạt, Chủ tịch Hội nông dân xã Bản Sen phải chọn ngày nắng ráo, vì những ngày mưa không đi được. Tuy chè Vân có những thời điểm mọc và được trồng tràn lan ở thôn Bản Sen, xã Bản Sen, thế nhưng thời huy hoàng của cây chè đã đi vào dĩ vãng. Do từ nhiều năm nay, cây chè Vân không được coi là giống cây kinh tế của xã, nhiều nhà chặt chè đi để trồng keo, mỗi dịp thu hoạch keo người ta lại đốt các gốc keo trước khi trồng vụ mới, vì thế nếu cây chè còn sót lại thì cũng không sống được. Giờ đây để tìm được cây chè Vân chỉ còn cách vào các khu rừng tự nhiên còn sót lại của Bản Sen.

Để tìm lại các cây chè Vân cổ thụ, chúng tôi phải vượt qua nhiều khu rừng rậm rạp.

Phải mất nhiều giờ đồng hồ, chúng tôi vượt qua những khu rừng nứa, khi thì những sợi dây mây sắc nhọn cứa đứt áo. Từ những bụi gai góc lộ ra những cây chè Vân nhỏ, sống xen kẽ với cây rừng tự nhiên. Mồ hôi thấm ướt áo, chúng tôi vui mừng khi ông Đạt reo lên: “Chè Vân cổ thụ đây rồi”. Theo cánh tay ông chỉ khuất sau những cụm cây dần lộ ra những cây chè cao khoảng 7-8m, gốc có đường kính khoảng 20cm. Theo ông Đạt, những cây chè Vân này phải có tuổi hàng trăm năm.

Có người bảo, chè Vân ở Bản Sen có nhiều đặc tính gần giống với chè San Tuyết ở Hà Giang, là loài cây có thân khổng lồ và thích sống ở những vùng sương gió khắc nghiệt. Phải chăng, từ đó mà nó tạo nên hương vị chè đặc biệt, nhiều người sống ở xa Bản Sen, có cả người đã ra nước ngoài vẫn không quên vị chè Vân, mỗi dịp về nước là mua hàng chục cân mang ra nước ngoài để uống.

Sau nhiều giờ chúng tôi đã tìm được những cây chè Vân có niên đại hàng trăm năm.

Bản Sen, khi có gió bão mỗi nơi chịu ảnh hưởng khác nhau, nơi có những dãy núi sừng sững che chắn, mưa gió điều hòa hơn, nơi trống không thì mưa bão thật khủng khiếp. Vì thế cùng trên đảo có nơi là làng xóm đông đúc, thế nhưng có nơi cũng thuận tiện giao thông lại không một bóng nhà. Có những thôn trước đây trồng chè Vân, một thời đã từng có nhiều người ở, vậy mà giờ đây lại không có bóng người.

Như thôn Bản Sen, xã Bản Sen, năm 2015, trận mưa lũ lịch sử diễn ra vào tháng 8 đã nhấn toàn bộ 27 ngôi nhà của cả thôn chìm ngập trong nước. Người dân xót xa nhìn xóm làng được hình thành từ hàng trăm năm nay chỉ còn màu trắng xóa nước. Để ổn định cho các hộ khu dân cư, từ tháng 6/2016, huyện Vân Đồn đã xây dựng khu tái định cư, lấy tên thôn cũ là Bản Sen. Bà con được cấp trung bình 300m2 đất/hộ ở khu tái định cư và được đầu tư miễn phí điện, nước… Người dân đã xây xong nhà ổn định cuộc sống, đón cái tết đầu tiên ở khu tái định cư từ tết Nguyên đán 2018.

Trong rừng cũng có nhiều cây chè nhỏ mọc xen kẽ với các cây tự nhiên khác.

Trước đó, cũng theo lời kể của ông Đạt thì ở Cái Cõng (nay thuộc xã Minh Châu, huyện Vân Đồn nằm giáp với xã Bản Sen), vốn cũng là một thôn đông người. Thế rồi, người dân lần lượt bỏ thôn mà đi vì ở đó không làm ăn được do khí hậu khắc nghiệt. Người có điều kiện tốt thì vào Cái Rồng, người làm ăn kém thì vào sinh sống ở các thôn trung tâm xã Minh Châu.

Vậy là chỉ còn cây chè Vân là ở lại được với nơi khí hậu khắc nghiệt, bám gốc rễ vào đất, vươn cành lá lên trời, hiến dâng cho đời những búp chè non, để sau đó người dân thu hái về chế biến thành trà Vân với hương vị làm say đắm nhiều thực khách uống trà. Theo tài liệu của Công ty TNHH Sản xuất và thương mại thủy sản Quảng Ninh là đơn vị sản xuất trà Vân, có trụ sở tại thị trấn Cái Rồng (Vân Đồn) thì trà Vân sau khi được chế biến từ búp chè là thức uống bổ mát lành và là thuốc quý của người dân Bản Sen từ bao đời nay. Chè Vân có chứa nhiều nhóm chất theaflavin và thearubigin, có khả năng chống ô xy hóa rất tốt, đặc biệt giúp ngủ tốt, tốt cho tim mạch, ổn định huyết áp, chống béo phì, giảm nồng độ đường trong máu và giúp cơ thể chuyển hóa đường nhanh hơn.

Những thăng trầm của thời gian

Xã Bản Sen không có thôn hay địa danh nào gọi là Vân, nhưng lại có chè Vân, nhiều người đoán chữ Vân có lẽ là chữ đầu của tên huyện Vân Đồn.

Những năm qua, nghề nuôi trồng thủy sản ở Bản Sen phát triển mạnh tạo nguồn thu vượt bậc, vậy là cây chè Vân bị lãng quên. Những hộ được giao đất giao rừng thì chặt chè Vân đi để trồng keo, để họ có nhiều thì giờ đầu tư vào việc nuôi trồng thủy sản và đỡ bận tâm khi người khác vào rừng nhà mình thu hái chè vì đã bỏ hoang. Một thời lại thêm những đại gia từ đất liền vào Bản Sen mua các gốc chè với giá cao, nên chè Vân cổ thụ lại lên tàu về đất liền. Do rừng đã được giao, người dân đào cây trên đất rừng nhà mình để bán, nên địa phương cũng không ngăn cấm được.

Ông Phạm Văn Thành, 73 tuổi, là trưởng thôn đầu tiên của thôn Bản Sen, nơi trồng chè chủ yếu của xã Bản Sen, kể: Từ đời ông bà, cụ kỵ của chúng tôi đã có chè Vân mọc trên đất Bản Sen. Xưa trà Vân (chế biến từ búp cây chè Vân) được các bậc quan lại, quý tộc, những người nho nhã rất ưa chuộng. Sản phẩm trà Vân đã vượt biển đến nhiều nơi trong nước và trở thành loại nước giải khát với nhiều người.

Bà Hoàng Thị Hảo, thôn Nà Sắn, xã Bản Sen là một trong số ít những người làm nghề thu chè Vân còn sót lại từ các khu rừng về chế biến.

Rồi ông Thành kể, rừng chè Vân thời chống Pháp còn là nơi hoạt động của cán bộ cách mạng. Thời ấy, chỉ có chè mọc hoang trong các khu rừng tự nhiên. Chè Vân xen lẫn với cây rừng khác trở thành “rừng che bộ đội, rừng vây quân thù” ở đảo Bản Sen. Cán bộ sống trong rừng, rồi cùng người dân trong thôn thu hoạch chè, để bán buôn cho các thuyền buôn đến từ đảo Quan Lạn, Cẩm Phả và cả những lái buôn chè đến từ Quảng Yên làm nguồn để sinh sống, duy trì hoạt động của cán bộ trong nhiều năm kháng chiến.

Hòa bình lập lại, người dân Bản Sen đã chú trọng hơn với cây chè Vân. Khoảng cuối những năm 50 của thế kỷ trước, ông Phạm Văn Thiện, Chủ tịch đầu tiên của xã đảo, đã lãnh đạo bà con ở xã thu gom cây chè Vân từ trên rừng rồi trồng trên diện tích 10ha khu vực thôn Bản Sen.

Thời bao cấp, ở xã Bản Sen có HTX Cam - Chè trồng diện tích chè Vân lên đến vài chục ha. Thời ấy chè Vân được tiêu thụ rất mạnh cho các thị trường trong và ngoài tỉnh mà tạo nên thương hiệu chè Vân từ thời kỳ đó. Đến khi nhà nước chuyển đổi từ bao cấp sang kinh tế thị trường, thì HTX Cam - Chè được tách ra cho các hộ sản xuất. Khoảng hơn chục năm trở lại đây, do kinh tế thị trường có nhiều biến động, nghề nuôi trồng thủy sản ở Bản Sen chiếm ưu thế, các hộ đều lao vào nuôi trồng thủy sản vì nó cho thu nhập cao hơn nhiều. Cây chè Vân bị lãng quên không được chăm sóc và trở thành giống như cây hoang trong rừng. Đến nay, diện tích chè Vân trên địa bàn xã Bản Sen ước tính chỉ còn rất ít, phân bố rải rác ở các thôn Đồng Gianh, Nà Sắn, Bản Sen.

Hướng khôi phục lại cây chè Vân

Sản phẩm trà Vân - Bản Sen của Công ty TNHH Sản xuất và thương mại thủy sản Quảng Ninh.

Trong mấy năm gần đây, từ sự vào cuộc của Công ty TNHH Sản xuất và thương mại thủy sản Quảng Ninh và huyện Vân Đồn, xã Bản Sen đã lên kế hoạch khôi phục lại giống chè Vân. Gần đây nhất vào cuối tháng 2/2020, Công ty TNHH Sản xuất và thương mại thủy sản Quảng Ninh đã có buổi họp với UBND xã Bản Sen về phát triển cây chè Vân trở thành sản phẩm đặc sản của xã, dự kiến sẽ phát triển diện tích chè ở xã từ 2 ha hiện nay lên 30ha và sẽ có 50 hộ dân tham gia. Công ty TNHH Sản xuất và thương mại thủy sản Quảng Ninh sẽ hỗ trợ người trồng chè giống, phân bón ban đầu và sẽ thu mua sản phẩm chè khi bà con được thu hoạch.

Hiện nay trên địa bàn xã Bản Sen chỉ có 20 hộ trồng và thu hái chè Vân, tổng số lượng chè thu hoạch được hàng năm cũng chỉ được vài tấn. Từ năm 2005, Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Vân Đồn đã cho triển khai dự án và phát triển chè Vân. Tuy nhiên do người dân đang tập trung vào nuôi trồng thủy sản nên chưa mặn mà với loại cây trồng này. Năm 2015, Học viện Nông nghiệp Việt Nam, cũng đã đến tìm hiểu, khảo sát về phát triển giống chè Vân – Bản Sen. Từ nhiều cố gắng nỗ lực này, Bản Sen sẽ dần khôi phục và phát triển giống chè Vân, loài chè quý mà hiện nay chỉ còn tồn tại nhiều ở xã Bản Sen.

Công Thành