Độc đáo pháo đất trên quê hương Trạng Trình

Từ trung tuần tháng 7 âm lịch trở đi, ở các làng quê huyện Vĩnh Bảo (thành phố Hải Phòng - quê hương của Danh nhân văn hoá - Trạng Trình, Nguyễn Bỉnh Khiêm) lại vang vọng tiếng pháo đất. Pháo đất xưa được tổ chức ở các đình làng, cửa đền, miếu; còn ngày nay, pháo đất thường tổ chức ở nhà văn hoá thôn, có khi là cả ở những gia đình có sân lớn, không gian rộng, đủ điều kiện cho cuộc chơi...

Một pháo thủ đang úp pháo tại khu Di tích Trạng Trình - Nguyễn Bình Khiêm, thuộc xã Lý Học, huyện Vĩnh Bảo (Hải Phòng).

Bắt đầu từ khâu làm đất...

Pháo đất tồn tại một cách tự nhiên, thu hút niềm đam mê của mọi lứa tuổi. Chất liệu pháo được làm bằng đất sét tinh, không pha bất cứ một tạp chất nào. Đất làm pháo không phải nơi nào cũng dùng được, thường là gần các triền sông, có độ sâu từ trên một mét. Lấy đất về phải dận nhão như bùn, rồi đập vào tường cho hút bớt ẩm, sau đó mang đất ra phơi đến khi thấy dẻo lại cho vào dận tiếp, lúc này vừa dận đất vừa dùng kéo (kéo cắt đất làm ngói) thái thật mỏng như giò lụa. Khi đất đã nhuyễn, đủ điều kiện để chơi thì cho vào cân. Có hai loại pháo đất là pháo giường và pháo bát. Pháo giường có trọng lượng từ 35-40kg, pháo bát có trọng lượng từ 5-7kg, có nơi đến 10kg...

Đến khâu nặn pháo...

Làm đất xong, chuyển sang cung đoạn nặn pháo, đòi hỏi người chơi phải có tính tỉ mỉ, cần cù, nhẫn nại. Trước hết, pháo thủ phải nặn đất thành hình vuông, rồi chuyển sang hình quả cầu, tiếp theo đó nặn mu và manh pháo, đây là hai bộ phận quan trọng cấu thành nên pháo đất, mu pháo phải nhẵn, có độ xoải đều, gần giống như mu rùa, còn manh pháo phải không được dầy quá hay mỏng quá, sao cho tỉ lệ thuận với mu pháo.

Mỗi cuộc chơi thường có ba dài  trở lên, mỗi dài  thường có từ tám đến mười người chơi. Mỗi pháo thủ trong dài được tung ba lần và úp ba lần. Trong một cuộc chơi các dài  tự cử ra một trượng để đo pháo. Khi đo, tính kích thước từ mu pháo đến manh pháo của từng pháo thủ trong dài cho đến hết, sau cộng lại làm kết quả so sánh với các dài khác. Pháo được tính điểm là pháo nổ, tách manh nhưng không tan, pháo không được tính điểm là pháo xịt hoặc manh bị tan ra. Pháo đất không quá coi trọng việc thắng thua, theo quy ước thì dài nhất được tặng cờ đỏ, dài nhì cờ vàng và dài ba cờ xanh, ngoài ra thắng thua thường chỉ là một bữa liên hoan thân mật cho cả người chơi và người xem.

Đôi điều suy ngẫm về pháo đất

Hội thi pháo đất thu hút tất cả mọi người, trai tráng thì dận đất, người có tuổi ngồi cạnh chỉ bảo kinh nghiệm, phụ nữ chuyên nấu nước, thổi cơm phục vụ. Ngày Hội pháo đất, cả làng cùng bận bịu, náo nức, rạo rực và cũng là dịp để bà con, anh em, đồng môn, đồng ngũ… gặp nhau. Là nơi giao lưu tình cảm, học hỏi nhau về kinh nghiệm sản xuất. Có nơi pháo đất được tổ chức vào ngày hội của làng, của xã hay ngày Tết Nguyên đán…

Khi tìm hiểu về ý nghĩa của pháo đất, chúng tôi được ông Nguyễn Văn Nhâm, 75 tuổi, thôn Liễu Kinh, xã Việt Tiến (Vĩnh Bảo, Hải Phòng) là người gắn bó với pháo đất gần 60 năm, chia sẻ: “Tiếng pháo đất xua tan đi không khí trầm lặng, làm con người sảng khoái và xích lại gần nhau hơn”. Còn ông Phạm Ngọc Điệp, Phó Trưởng phòng Văn - Thể huyện Vĩnh Bảo, thì nói: “Lãnh đạo huyện có chủ trương khuyến khích trò chơi pháo đất, ngoài ý nghĩa sâu sắc, đây còn là môn thể thao lành mạnh, nhằm nâng cao sức khoẻ, rèn luyện cho con người tính bền bỉ, dẻo dai…”.

Tiếp nối như một dòng chảy lịch sử, pháo đất cùng với dệt vải, đấu vật, múa rối, đua thuyền v.v. đã trở thành một nét đẹp văn hoá trên mảnh đất sinh ra Danh nhân Văn hoá Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm. Pháo đất khơi dậy vẻ đẹp truyền thống, tạo ra tinh thần nhân văn cao cả để lưu giữ hồn đất, hồn quê, tượng trưng cho tinh thần thượng võ của vùng quê giàu truyền thống.

Thanh Sang