Mốc son ở Quảng Ninh

72 năm trước, hoà chung không khí cách mạng trong cả nước, dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân và các lực lượng vũ trang tỉnh Quảng Yên, Hòn Gai, Hải Ninh - nay là Quảng Ninh đã đứng lên giành chính quyền từ tay địch, xây dựng chính quyền cách mạng của nhân dân. Phát huy thành quả của Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Quảng Ninh đã và đang trên đường phát triển mạnh mẽ trong công cuộc đổi mới và hội nhập quốc tế.

Giành chính quyền trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945 ở Hòn Gai. (Tranh sơn dầu của họa sĩ Nguyễn Hoàng, trưng bày tại Bảo tàng Quảng Ninh)

TỪ TỔNG BÃI CÔNG ĐẾN CÁCH MẠNG THÁNG TÁM

Năm 1936, hàng vạn thợ mỏ Quảng Ninh đã đứng lên thực hiện cuộc Tổng bãi công thắng lợi. Thắng lợi có được là do chúng ta có chủ trương, đường lối và phương châm lãnh đạo đấu tranh đúng đắn của Đảng, biết dựa vào sức mạnh của đông đảo quần chúng mà đấu tranh buộc chủ mỏ phải nhượng bộ tăng lương, giảm giờ làm, không đánh đập. Bài học từ cuộc Tổng bãi công chính là tiền đề cho cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở các địa phương của tỉnh trong Cách mạng Tháng Tám sau này.

9 năm sau cuộc Tổng đình công, tháng 8-1945, những người thợ mỏ lại cùng nhân dân xuống đường đấu tranh giành chính quyền về tay mình. Cụ Nguyễn Thị Hải (bí danh là Nguyễn Dung), từng là cán bộ phụ trách Văn phòng Tỉnh bộ Việt Minh tỉnh Quảng Yên, hiện đang sống ở TP Hồ Chí Minh, nhớ lại: Đầu năm 1945, tình hình ở Quảng Yên và Hồng Gai phức tạp khi mà quân Tưởng dưới danh nghĩa là quân Đồng Minh vào giải giáp quân Nhật đã đem theo một số đảng phái phản động do Vũ Kim Thành cầm đầu. Vũ Kim Thành núp bóng quân Tưởng để phá hoại chính quyền cách mạng của ta. Quân Tưởng và bè lũ tay sai đã nổ súng uy hiếp cán bộ Việt Minh và đồng bào ta. Nhiều đồng chí đã dũng cảm chiến đấu chống trả và đã hy sinh, nhiều đồng bào Hồng Gai đã tử nạn.

Ngày 20-7-1945, nhân dân Quảng Yên cùng lực lượng vũ trang Chiến khu Trần Hưng Đạo đã tiến công giành chính quyền ở Quảng Yên. Đây là tỉnh lỵ đầu tiên của miền Bắc ta giành được chính quyền. Thắng lợi ở Quảng Yên là một trong những phát súng khởi đầu cao trào tiền khởi nghĩa năm 1945 trong cả nước. Đêm 25-8-1945, nhận được lệnh, một đơn vị vũ trang chiến khu Trần Hưng Đạo đã cấp tốc hành quân về Hòn Gai hỗ trợ việc giành chính quyền. Chiều 26-8-1945, ta tổ chức cuộc biểu dương lực lượng, mít tinh với hàng ngàn quần chúng yêu nước. Ngày 27-8-1945, chính quyền cách mạng lâm thời ở Cẩm Phả, Cửa Ông và hầu hết các đảo ở Cẩm Phả đã được thành lập (trừ 2 đảo Vạn Hoa và Cô Tô).

Ở các huyện miền Đông, một số nơi tiến hành khởi nghĩa tự quản. Cụ Nguyễn Đôn Minh, từng là đội trưởng đội thiếu niên xã Bình Ngọc (TX Móng Cái, tỉnh Hải Ninh) cho biết: Những cuộc binh biến ở đồn Hoành Mô, Bắc Sơn, Võ Nhai, khởi nghĩa giành chính quyền ở Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái Nguyên đã thức tỉnh lòng yêu nước của đồng bào các dân tộc miền Đông. Ở các huyện Bình Liêu, Đình Lập, Tiên Yên, đồng bào các dân tộc tự đứng lên tổ chức lực lượng giành chính quyền, tiêu diệt bọn Quốc dân Đảng Trung Quốc chạy sang nước ta. Tháng 6-1945, xã Vạn Ninh đã lập được chính quyền cách mạng đưa hàng trăm người dân yêu nước của Vạn Ninh và hàng ngàn người dân các xã khác đã kéo xuống TX Móng Cái tuần hành thị uy. Chính quyền cách mạng được thành lập ở Tiên Yên và huyện Hải Chi vào tháng 10-1945, ở Bình Liêu cuối tháng 11-1945, ở Đầm Hà tháng 2-1946, ở Hà Cối tháng 4-1946.

Cuộc khởi nghĩa của nhân dân Đông Triều thành lập Đệ tứ chiến khu, tỉnh lỵ Quảng Yên được giải phóng, cuộc khởi nghĩa tự quản của công nhân mỏ và nhân dân Cẩm Phả cũng như các cuộc khởi nghĩa vũ trang của nhân dân tỉnh Hải Ninh đã nói lên ý chí quật cường của nhân dân các dân tộc Quảng Ninh. 

Chùa Bác Mã, xã Bình Dương (Đông Triều) - nơi gắn liền với sự ra đời của Chiến khu Trần Hưng Đạo, tháng 6-1945.

PHÁT HUY KHÍ THẾ TỔNG TIẾN CÔNG

Phát huy tinh thần Cách mạng Tháng Tám, trong cuộc kháng chiến chống Pháp, quân và dân Quảng Ninh đã tổ chức nhiều trận đánh lớn ở Hà Lầm, Sơn Dương, Làng Bang, tập kích TX Quảng Yên, phục kích địch ở Đồng Đăng, chống càn ở Bằng Cả, đốt kho xăng Tiên Yên, tập kích vào TX Móng Cái. Từ kinh nghiệm của Đệ tứ Chiến khu, chúng ta đã lập ra căn cứ kháng chiến ở Đình Lập, khu du kích Lương Mông, Minh Cầm, Đạp Thanh, Đồng Văn ở Hải Ninh. Chiến dịch Hoàng Hoa Thám đã tiêu diệt hơn 2.000 tên địch phá tan nhiều đồn bốt của Pháp trên đường 18 tạo điều kiện để chiến tranh du kích phát triển mạnh mẽ. Tổng kết cuộc kháng chiến chống Pháp, quân dân các tỉnh Quảng Yên, Hồng Gai và Hải Ninh đã đánh 3.452 trận, tiêu diệt hơn 22.000 tên địch, bắt sống 3.000 tên thu giữ hơn 8.000 khẩu súng các loại tích cực “chia lửa” với Điện Biên Phủ đã góp phần lập lại hoà bình ở Đông Dương năm 1954.

Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Vùng mỏ Quảng Ninh đã có hơn 26.000 thanh niên ra trận, hơn 1 vạn người vào Nam, hàng trăm ngàn dân quân tự vệ chống chiến tranh phá hoại miền Bắc. Quân và dân tỉnh Quảng Ninh đã bắn rơi hơn 200 máy bay Mỹ, bắt sống hàng chục phi công. Hàng vạn người con Quảng Ninh đã anh dũng ngã xuống trên khắp các chiến trường. Nhiều liệt sĩ đã được phong tặng, truy tặng anh hùng, như: Đỗ Thị Minh Hà, Hà Quang Vóc, Đào Phúc Lộc, Nguyễn Xuân Việt, Nguyễn Công Bao, Lý A Cỏng, Đỗ Sỹ Hoạ.v.v..

Hơn 30 năm đổi mới, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân các dân tộc Quảng Ninh đã phát huy bài học đại đoàn kết, với sức sáng tạo mạnh mẽ, bền bỉ và quyết liệt tạo ra một sự chuyển động liên tục cho tỉnh. Đó là sức mạnh, niềm tin để xây dựng Quảng Ninh thành một trong những mũi nhọn kinh tế của cả nước, dẫn dắt sự phát triển của Vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ. Quảng Ninh được Trung ương đánh giá cao kết quả đổi mới, đột phá và được phép vận hành những cơ chế đột phá. Nhìn chung, mọi chủ trương chính sách đều nhận được sự đồng thuận cao của cán bộ, đảng viên và nhân dân các dân tộc trong tỉnh. Quảng Ninh đang chuyển động mạnh mẽ với hạ tầng du lịch, hệ thống giao thông, các dự án tầm cỡ được đầu tư v.v.. Một số dự án lớn đầu tư đã thấy hình hài và sẽ hoàn thiện trong năm 2017, như: Sân bay Vân Đồn, cao tốc Hạ Long - Hải Phòng, cao tốc Hạ Long - Vân Đồn...

Nhớ lại những ngày đầu khi Cách mạng Tháng Tám mới thành công  bản thân mình đặt chân đến Vùng mỏ, cụ Nguyễn Ngọc Đàm, nguyên Chủ tịch UBND tỉnh, bồi hồi: Lúc tôi đến thấy Hòn Gai chỉ có mấy dãy phố. Nhà phố thì chỉ toàn cái nhà lá. Có vài cái nhà 2 tầng thì bằng gạch ba banh cũng xập xệ. 72 năm trước, khi đặt chân đến Hòn Gai, có mơ tôi cũng không thể hình dung được sau này tỉnh lại phát triển như hôm nay. Quảng Ninh đang phát triển sôi động, mạnh mẽ với khí thế “tổng tiến công” từ những bài học kinh nghiệm của Cách mạng Tháng Tám 1945.

Huỳnh Đăng

Ký ức không thể nào quên 72 năm đã trôi qua kể từ ngày Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Những nhân chứng của sự kiện lịch sử ấy ở Quảng Ninh còn lại rất ít. Thế nhưng, khi nhắc về mùa thu Tháng Tám 72 năm trước, dường như ai cũng trẻ lại. Ký ức vẫn còn hiển hiện trong họ... Thiếu tướng Lê Mai, nguyên Giám đốc Công an tỉnh: “Phong trào lúc đó sôi nổi lắm...” Năm 1942, khi mới 16 tuổi, tôi về làm ở mỏ Mạo Khê, được giác ngộ lý tưởng cách mạng, 2 năm sau, được giới thiệu vào tham gia Công hội Đỏ để thực hiện nhiệm vụ xây dựng cơ sở cách mạng ở một số phân xưởng thuộc mỏ Mạo Khê lúc đó. Mới 18 tuổi, tôi đã được phân công làm đội trưởng một đội trinh sát chống Nhật. Mặc dù điều kiện lúc đó còn rất khó khăn, nhưng đội trinh sát đã lập nhiều chiến công, nổi bật là đã đánh lui hai trận càn của Nhật, thuyết phục bọn gác sở ở Mạo Khê giao nộp vũ khí, tham gia chiến đấu chống phỉ ở Trại Mới v.v.. Ngay khi Đệ tứ Chiến khu được thành lập (8-6-1945), đội trinh sát được giao thêm nhiệm vụ nắm tình hình địch, thông tin cho công tác chỉ huy chiến đấu của Ủy ban Quân sự Chiến khu. Tôi vừa tham gia Công hội Đỏ, vừa hoạt động trong đội trinh sát, lại vừa làm ở Huyện bộ Việt Minh. Phong trào lúc đó sôi nổi lắm... Cụ Lưu Thái An, thị trấn Tiên Yên (huyện Tiên Yên): “Việc giải phóng Tiên Yên do quân của Chiến khu Đông Triều về đảm nhiệm” Tháng Tám năm 1945, tôi mới 10 tuổi nhưng đã được làm liên lạc viên cho cách mạng. Thời kỳ đó, ông Hoàng Chính (tức Nguyễn Hồng Chương) làm Chủ tịch Uỷ ban kháng chiến. Lúc đó, cùng với ông Hoàng Chính còn có các ông cách mạng tiền bối khác là Nam Hải, Trần Quý, Lê Bảy. Tôi thường xuyên chuyển thư từ, công văn và mệnh lệnh cho các ông ấy. Trước đó, tôi hoạt động chủ yếu ở Đầm Hà, khi cần thì đưa công văn của tỉnh Hải Ninh đi các huyện. Cách mạng Tháng Tám năm 1945, việc giải phóng Tiên Yên do quân của Chiến khu Đông Triều về đảm nhiệm. Ngày 20-10-1945 chính quyền cách mạng lâm thời ở Tiên Yên được thành lập, do ông Lê Bảy làm Chủ tịch. Nhìn chung, trước và sau Cách mạng Tháng Tám, tình hình ở Tiên Yên khá lộn xộn với nhiều lực lượng gồm Pháp rồi Nhật, Tàu Tưởng rồi Pháp lại tái chiếm, ngoài ra còn có nhiều loại phỉ khác nhau quấy phá... Cụ Phạm Hồng Sơn, phường Quang Trung (TP Uông Bí): “Nhớ lại những dấu ấn đã qua, tôi vô cùng tự hào...” Năm 1945, tôi hoạt động cách mạng ở quê hương Đông Triều, tham gia Đệ tứ Chiến khu. Tôi là thành viên Đội Thanh niên trung kiên của xã Yên Đức. Ở Đông Triều lúc đó, theo chủ trương, mỗi xã có một đội thanh niên như vậy để tuyên truyền, vận động các tầng lớp nhân dân ủng hộ Việt Minh, phá kho thóc của Nhật, chuẩn bị lực lượng vũ trang giành chính quyền. Để có vũ khí, anh em nghĩa quân phải khôn khéo vận động mua của bọn Pháp, bọn Nhật. Chiến sĩ Đệ tứ Chiến khu đi đến đâu, bà con nhân dân ủng hộ hết mình đến đó. Nhờ đó, Quảng Yên ta đã giành được chính quyền mà không đổ máu. Nhớ lại những dấu ấn đã qua, tôi vô cùng tự hào và luôn tin tưởng rằng quá trình xây dựng đất nước, tỉnh nhà, luôn kỳ vọng vào thế hệ tương lai. Cụ Lê Bùi, nguyên Chánh thư ký Liên hiệp Công đoàn tỉnh: “Giành chính quyền ở Vùng mỏ là cuộc đấu tranh cam go” Ngày 2-9-1945, tôi cùng đồng đội cầm súng bảo vệ cuộc mít tinh của hàng vạn nhân dân thủ đô tại Quảng trường Ba Đình nghe Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn độc lập. Ngay sau đó, tôi được đồng chí Lê Thanh Nghị, thường vụ Xứ uỷ Bắc Kỳ điều động xuống Vùng mỏ xây dựng chính quyền cách mạng. Thời đó, Hòn Gai chưa thoát ra khỏi nạn đói, chủ mỏ thì hoạt động cầm chừng ngóng chờ ngày Pháp quay lại. Cách mạng như làn sóng trào dâng giúp cho cuộc giành chính quyền và tạo lập chính quyền được nhân dân ủng hộ. Chính quyền cách mạng được bảo vệ và đã thổi bùng lên các phong trào chống giặc đói, giặc dốt, giặc ngoại xâm sôi nổi. Nhân dân đã nhường cơm sẻ áo cho nhau, tăng gia sản xuất, học tập xoá nạn mù chữ, tự trang bị vũ khí chiến đấu, cảnh giác trước mọi âm mưu và thủ đoạn của địch, quyết tâm bảo vệ thắng lợi của cách mạng đã giành được. Những ngày tháng đi sâu vào đời sống công nhân mỏ đã để lại trong tôi nhiều ấn tượng, suốt đời không quên. Cụ Chu Thị Thôi, cán bộ tiền khởi nghĩa ở Quảng Yên: “Đó là những tháng ngày không thể nào quên...” Quê tôi tại xã Đầm Hà, huyện Đầm Hà. Đầu năm 1945, khi tôi 19 tuổi, cha tôi đưa gia đình về Quảng Yên đúng vào lúc phong trào cách mạng đang lên rất cao. Tôi nhanh chóng hoà mình vào phong trào, được giác ngộ lý tưởng cách mạng, tham gia vào đội ngũ những người ủng hộ nghĩa quân Đệ tứ Chiến khu về giải phóng thị xã Quảng Yên ngày 10-7-1945. Tôi còn là thành viên của Đại đội tự vệ Bạch Đằng - đơn vị vũ trang đầu tiên của TX Quảng Yên. Tôi hăng hái vận động đồng bào chuẩn bị kháng chiến. Sau khi được kết nạp vào Đảng Cộng sản Việt Nam, tôi được điều về Thuỷ Nguyên (Hải Phòng) hoạt động. Tôi giả làm người đi buôn len lỏi khắp các xóm làng để liên hệ các cơ sở kháng chiến, tổ chức thành các tổ phụ nữ cứu quốc, vận động nhân dân không theo giặc, không chỉ điểm cho địch càn quét bắt bớ. Đó là những tháng ngày không thể nào quên với tôi. Phạm Học (Thực hiện)